Сыр бойы

1812 жылғы Отан  соғысының  басты шайқасы - Бородинода  орыс патшасы  І-ші Александр  Москвадан айырылса, император Наполеон  тағынан айырылды. Орыс армиясы  бұл шайқасқа 150 мың  адам  мен 587 зеңбірегімен  қатысты. Наполеон  бұл шайқаста жеңіске жетіп орыс армиясын  талқандап,  Ресейді бітімге  қол қойдырмашы болды. Кутузов болса шайқаста  қорғанысқа  көшіп жаудың   армиясын  барынша  шығынға  ұшыратпақшы  болды.                                                                                                                 1812 жылдың 26 тамызда  таңғы 5-те басталған Бородино шайқасы 15 сағатқа созылып түнде   аяқталды,  орыстар  45 мың  адамынан, француздар 35 мың  адамынан айырылды. Бұл шайқасты «Генералдар шайқасы» деп те атайды.Орыс армиясының 4 генералы өліп, 23 жараланса, француздардың  12 генералы өліп, 38 жараланды.   

 Шайқас тең аяқталды десе де болады. Наполеон  орыс  армиясын жеңе алмады, Кутузов   Москваны  қорғай алмады. Наполеон  өзінің  18 мыңдық  гвардиясын  шайқаста қатыстырған жоқ, шегіну үшін сақтап қалды.Кутузов та өзінің  9 мыңдық әскерін шайқасқа  қосқан жоқ. Екі жақта  бар күшін сарқып соғысты.  Соғыс болғасын, солдаттардың жаралануы заңды, ол кезде де әскери-дала  госпиталі лазарет болды. Сол кездегі  жағдайды  көргенде  қазіргі  дәрігердің  өзі есінен  танып қалар еді. Ол кезде дәрігер Н.Пирогов наркозды ойлап табуына,  әлі 40 жыл бар еді, сондықтан денедегі  оқты алып тастау үшін  жаралыға бір стакан арақ берді. Ал аяғы мен  қолын кесу үшін  басына қапшық кигізіп, ағаш балғамен  маңдайынан   ұрып  есінен  таңдырып  тастайтын. Операциядан соң  есін жиыса аман қалып өмір сүретін, кейбірі есін жиымастан  өліп кететін. Шабуылға окоптан көтерілген  сәтте осыларды білетін  солдаттар  дала лазаретіне түскенше  бірден өліп  кетейінші деп, құдайдан   жалбарынып сұрайтын. Дала лазаретіндегі  солдатпен  генералдың  жағдайы  бірдей болды. Атақты  генерал князь  Багратион жаңбасынан тиген  снаряд  жарқыншағынан  қайтыс болды. Ол кезде  ешқандай   антисептик ойлап табылған  жоқ, жанбасындағы жарқыншақты бас дәрігер  Яков  Виллие  алғанымен  гангренадан өліп кетті.                                                   Ол кезде Халықаралық Қызыл  Крест  ұйымы құрылған  жоқ, жаралыларға  екі жақ та айуандықпен қарады. Смоленск қаласын тастап кетерде орыстар  2 мың жаралы  солдаттарын, Бородино  шайқасында  жараланған 8 мың  солдатын  Можайск  қаласындағы госпитальге тастап кеткен болатын. Француздардың  өздерінің де  жаралы  солдаттары  жеткілікті  болғандықтан  орыстарды госпиталдың екінші қабатындағы терезесінен   лақтырып тастады.                                                         Бұдан соң Фили  деревниясындағы әскери  Кеңесте фельдмаршал  М.Кутузов Москваны жауға беру туралы  шешімін  айтып: «Москвадан  айырылсақ  Ресейден айырылдық деген сөз емес, ал армиядан айырылсақ Москвадан да, Ресейден  де айырыламыз» деген тарихта қалған сөзін айтқан болатын.

Наполеон  Бонапарт өз әскерімен   бос қалған  Москваға кірді, 275 мың тұрғыны бар қалада 6 мың адам қалды. Олар негізінен  Ресейге  қызмет істеу үшін келген  шетелдіктер еді. Олар қаладан шыққан  жағдайда орыс мұжықтары француздар деп өлітіріп тастайтын, бұндай оқиғалар болып тұрды. Наполеон  өз әскеріне Москваны  алуымен  орыстарға бағытталған  соғыс компаниясы  аяқталады дегесін,   әскеріне  ие бола алмай  қалды. Москва бай қала болатын көпестердің  жер асты қоймасында азық түлік пен шарап  пен арақ  жеткілікті еді. Москвада 14 қыркүйек пен  19 қазан айы  аралығында  болған француз  солдаттары тонаушылық пен зорлыққа  барып өзінің  әскери қабілеттілігінен  айырылды. Осы түсінген Бонапарт Москваны тастап шықты.                                                                 1812 жылғы соғыта шешуші  орынды орыс шаруалары алды, оларды «Отан соғысының шоқпары» деп атады. Ресейде шаруаларды  басыбайлықтан яғни құлдықтан 1861 жылы ақпан айында ғана патша жарлығы бойынша босатты. Соғыс ауыртпалығы ең алдымен қара халыққа түсетіні белгілі. Соғыстан бұрын орыс мұжығын  адам  ретінде көрмей  ұрып-соғып, сатып сыйға беріп отырды, соғыс басталғасын амалсыз  шаруаларға  күні түскесін   қолдарына қару беріп Отанды  қорғандар деуге мәжүбір болды. Қолына қару алған   шаруалар  ең алдымен өздеріне  қорлық көрсеткен помещиктердің иеліктерін өртеді, оларды отбасымен қырып салып отырды. Басқыншы француздарды екі бастан аяусыз қырды. Қолға түскен  тұтқындарды тірілей  суда қанатты, тірілей  жерге көмді, тірілей  отқа өртеді, ағаштан үшкір қазық істеп  соған отырғызды. Жаралы француз солдаттарын  айырмен түйреп және балталап  өлтіріп отырды. Напалеон өзінің 600 мыңдық армиясының   жартысынан  айырылып, әрең дегенде құтылып кетті. Кезінде «КСРО тарихында» бұл жағдай жазылған жоқ.

                                                                                                                  Бақытжан Түменбай,

                                                                                                                                      тарихшы.