Сыр бойы

Мыңдағанжылдарбойыұлыдалатөсіндеталайелқорғаныболғанданаларөткен. Олар өз заманындажауыменжанаямайкүресіп, халқын ерлікке, елдікке, бірлікке, ынтымаққа бастап, тайпалар мен ұлттардыңжойылыпкетпеуінеүлкенәсереткен. Сөйтіп, тарих беттеріндеөздерініңесімдерінмәңгіжадымыздажүретіндейқалдырған. Сондай ұлы тұлғалардыңбірідебірегейі – Самарқан қаласының әмірі, Тұран елінің басәскериқолбасшысы,Орта Азиядағы теңдесіжоқсәулетшіЖалаңтөсбаһадүрСейітқұлұлыныңтуғанынабиыл 440 жыл толып отыр.

СырдарияныңАралтеңізінеқұярсағасынажақынжердегіҚазалыауданыныңбүгінгіЖалаңтөсауылындаЖалаңтөсбаһадүрдіңдүниегекелгені 1576 жыл еді. ОсыатамекенненәкесіСейітқұлұлыныңбесжасындақуаңшылыққа, жоқшылыққа, ашаршылыққатапболғанелінқұтқаруүшінқырықмыңүйліауылдастарынбастапЖиделі-Байсын жеріндегі БұқарашаһарынажақынНұратаөңіріндегіҚызкеткентауыныңетегіндегітабиғатыжайсаңжайлауғакөшіпбарады. Оған балалық кездендосыШығайханкөмектесіп, Алашқа белгілі Сейтқұлғаұлан-ғайыр шұрайлы алқаптытартуетуменбірге, сол жердегі қазақжұртыменқарақалпақелініңханыетіпсайлайды.

Өзібай, өзі қажы, әрішешен, әрі батыр СейтқұлАлшынжұртыныңортасындаәділбилікжүргізген, халқына қорған болған. Ол екі әйелалған. Бәйбішесі Сары кемпірден – Сейітмәмбет, Төлеш, Ақша, тоқалы Қара кемпірден – Жалаңтөс, Дүйсенбай, Матай, Түрікмен, Қоян аттыұлдарыөміргекеліпті.

Жалаңтөсжаскезіненбілімгеқұштарболып, мешіт медресесіненсабақалады. Әкесінің жанында жүріп, ел басқару тәжірибесінсанасынатүйіпөскензерделібалажасынанерекшеқабілетімен, ақыл-парасатымен, батыл табандылығыменкөзгетүсіп, қырағы да қайсарболыпқалыптасқанбаласыныңзеректігіменаңғарымпаздығынбайқағанәкесіоныңкелешегінойлап, Тамды мен Қызылқұмқазақтарыныңханы, сіз-біз сыйластығыбарДінмұхаммедтіңсұрауымен 12 жасында-аққарамағына беріп, қызмететугебаулиды.

СейітқұлЖалаңтөсұлынанүлкенүміткүтіп, Бұқарадағы басқару мектебінебереді. Білімді терең меңгеріп, әскери өнердің қыр-сырына қаныққан ойлыоғланБұқараханыныңкөзінетүседі. Осы кездерде жан-жақтан ойрат, жоңғар, қалмақ біткен қаптап, қазақ жерін біртіндеп жаулап, орасанзорқауіптөндіріптұрған. Осының алдын алуүшінНұратааймағынанәскеригорнизонұйымдастырып, жауынгер санын10 мыңғажеткізеотырып, әскери дайындық жұмыстарынжүргізеді. Ол кезде БұқараменСамарқаншаһарларындатұрақтыкәсібижауынгерлержоқтыңқасыеді. Нұрата өңірін тезигергеніжайлыжағымдыәңгімелерБұқараханынажетіп, Жалаңтөсті жанына алдырады. Мұнда да жаңаданәскержасақтаудықолғаалады.

ОртаАзиялықұлытұлғаЖалаңтөсбаһадүр 1590 жылы жоғары дәрежеліқолбасшылардаярлайтынәскеримектептеоқиды. Шыңғысханның қолбасшылықөнерінүйренугеерекшемәнбереді. Бұқара қаласындағыосыоқуорнындажүргендеБұқараныңханыИмамқұлЖалаңтөстіқасынаалудыойластырып, басқаларға қарағанда ерекшеқабілет-қарымы мен алғырлығынакөңілітолыпжүреді.

Имамқұлбарыншақатал, әмірін мүлтіксіз орындататынханболсадаекіадамнанжасқанып, айбынатын. Оның бірі – Жалаңтөс баһадүр болса, екіншісі – БадахшанәміріҚатағанМахмұтбиеді, – дейді сол замандағыатқамінерлер. Имамқұл хан БұқарахандығынантәуелсізСамарқанаймағынқұрып, оған Жалаңтөстіәміретуменбірге, бас қолбасшылықтыдақосыпбереді.

БұқарахандығыныңжартығасырғажуықсаясиөміріЖалаңтөсесіміменбайланысты. Жоңғарлар Бұқара менСамарқанға шабуыл жасап, басып алуды санретойластырғанмен, Жалаңтөс баһадүрденбатааламай, мысы басылып қаладыда, көбінесе Жетісу жәнеЫстықкөлбойынаәңгіртаяғынойнатып, әмірін жүргізеді. ЖоңғархандығыныңнегізінқалағанБатурқонтайшы 1643 жылы 50 мыңқолменқырғыздарғатұтқиылданшабуылжасап, 10 мыңдай адамды тұтқынғаалып, жеңістеріне масайрап кележатып, жолындағы жер жаннатыЖетісуөңірінжаулапалудыойластырады. Бұған БелжайлаудағыОрбұлақшатқалындаЕсімханныңбаласы, әз Тәукенің әкесі, дарынды қолбасшы СалқамЖәңгірхан 600 қолмен қарсы тұрады. Кескілескен шайқаста саныкөпжаудыжеңеалмасынбілгесінСамарқанәміріЖалаңтөсбаһадүргехабаржібереді. Бір жұмада20 мыңқолменсуытжеткенЖалаңтөсБатурдыңәскерінтас-талқан етіп жеңіп, тұтқындарын босатып, елінеқайтарады.

ЖеңілгенінмойындағанБатурқонтайшыЖалаңтөсбаһадүргеөзініңҚанзааттысұлуқызынұзатады. Жалаңтөс Самарқанғаоралғандаалдынаншыққантуғанағасы, Қоқан ханы Ақшағақыздытартуетеді. Қанзада аты қазақортасындакеле-келе сіңісіп Кәніспеккеайналып, төртқара руының біраталығыосыесімменаталыпкетеді. Бұл анамыздан Айдарбек, Ақылбек, Қалқаман, Елсемендегенұлдардүниегекеледі. Анамыздың адамгершілігі, адалдығы, ақылдылығыерекшеболады. Ақша хан бірдежорыққакетіп, елге оралғанда: «Бұлқайауыл?» деп сұрайды. Сондажергіліктіжердіңадамы «Кәніспектің ауылы» дейді. Сол кезде атамызсанынбірұрып, «Мен атымды шығарамындепдүниекезіпжүргенімдемененбұрынәйелімніңатышығыптығой» депті. Төртқара руыныңКәніспектармағыосылайшапайдаболыпты.

ОртаАзияғатанымаләмірЖалаңтөсбаһадүргеҮнді, Хорезм, Тибет пенИранпатшалығынан, Қытай, Ауған, Қалмақ, Қырғыз, Қашқар, Парсы, Пакистан, Қазақ елдеріненқымбат сыйлықтар әкеліп, тарту етіп жатады. Бұлқазыналар саны мен құны жағынан мемлекет қазынасына түсіп жатқан барлық байлықтан да асып түседі. Бұл бағалы құнды заттарды Самарқанда 50 мыңнан 100 мыңға дейін тұрақтыкәсіби әскер ұстауға, сәулетті құрылыстар мен зәулім сарайлар, медреселер салуға жұмсайды. Біліміқатарынан асқан жастарды Бағдаттағы оқу орындарына, Мысырдағы Әл-Әзхаруниверситетіне жіберіп, қамқорлық жасап отырады.

Жер үсті, аспан асты ажарын асырып тұрған атақты Самарқан шаһарының орталығы Регистан алаңын, «Ширдор» (Арыстан медресесі) мен «Тилла Кари» (Алтынмен апталған) медреселерінсалдырып, әйгілі еткен. Тұрғызылған ғимараттар архитектуралық сән-салтанатымен шығыстың сәулет өнерінде ерекше орын алады.

Самарқанда 43 жыл әмірін жүргізген Жалаңтөс баһадүр 80 жасындадүниеден өтіп, АқсақТемірдіңбасуәзірі, қажыОразатасымен пікірлес әрі шынайы жолдас болған әулие, білікті діндар Махуми Ағзам бейітіне қойылады. Мұнда қыздары Малика, Ихлима бану, Айбибі және ұлы Сұлтанбек те жерленген.

Дүниежүзітарихында сирек кездесетін ұлы тұлғаны мәңгі есте сақтап, ұрпағынаүлгі-өнеге етуде облыста нәтижелі жұмыстарістеліп, Сыр шежіресіне өшпестей алтын әріппен жазылып қалды. Облыс орталығындағыспорттадарындыбалаларғаарналғанмектеп-интернатына, Арал қаласындағы стадионға, Қазалы ауданындағыҚызылТу кеңшарына, Алматы, Астана, Қызылорда Ақтөбе, Арал, Қазалы қалаларындағы көшелерге Жалаңтөс баһадүр есімі берілген. Қызылорда қаласында Жалаңтөс баһадүрдің зәулім ескерткіші орнатылды. Мемлекеттік сыйлықтың иегері, ақын, драматургИранбек Оразбаевтың «Жалаңтөс баһадүр» атты драмасы республикалық және облыстықдраматеатрларында қойылды.

Үстіміздегіжылыбатырбабаның 440 жылдық мерекесінеорайлайықты құрмет көрсетумақсатындамаңыздышараларөткізуқолғаалынды. «Батыр бабаның жасампазерлігіұрпаққаұран» деген атпен республикалықақындарайтысы, Қазалы ауданындағыЖалаңтөсбаһадүрауылынсәулеттендіріп, абаттандыру, ұлттық спорт түрлеріненреспубликалықжәнехалықаралықжарыстарөткізу, Қызылорда қаласындағыЖалаңтөс баһадүр ескерткіші аллеясын жаңаша сипатта көріктендіру, «Жалаңтөс баһадүр түріктес халықтардыңқолбасшысыәрідаңқты тұлғасы» тақырыбындареспубликалықғылыми-практикалық конференция ұйымдастыру, басқа да маңыздышараларбар.

Бүгінгі және келешекұрпақтың бақытты өмірі үшін елінқорғап,артында өшпестей мұра қалдырғанЖалаңтөсбаһадүрСейітқұлұлына Астана мен Алматы қаласында ескерткішорнатсадаартықемес. Бұл оның бағажетпесөлшеусізеңбегінекөрсетілгензор құрмет болареді.

Нажмадин МҰСАБАЕВ,

«Жалаңтөс баһадүр» атындағы