Сыр бойы

Ұлт-азаттыққозғалысықашандажәнеқандайжердеболмасынотарлаушыелдіңсаяси, экономикалық, идеологиялық, мәдени-рухани өктемдігіне, әділетсіз­дігіне, зорлығынақарсыбағытталатыныбелгілі.

XVIII-XIX ғасырлардағы ұлт-азаттыққозғалыстарыОтантарихынанжазылғанзерттеулердеберікорынтепкентақырып. Мамандардыңесептеуінше, XVIII ғасырдан бастап қазақ даласында 300-ден астам баскөтеруорыналыпты. XVIII-XIX ғасырларда Орталық АзияменҚазақстанжерібірнешемемлекеттіңгеосаясимүдделерініңтоғысқанаренасынаайналды. XIX ғасырдың ортасына қарайҚазақстанныңбасымбөлігіпатшалықРесейдіңқоластындаболды. ӘлібодандыққамытынтолыққандыкиеқоймағанСырбойыүшінкөршіелдер арасындағыталасуақытөткенсайынкүшейетүсті. Ресейбұлөңірдіөзініңұзақмерзімдістратегиясынжүзегеасыруғамүмкіндікберетіннегізгінүктесанаса, Қоқан, Хиуахандықтарыалым-салықкөзіретінде ықпалдарындаұстауғатырысты. Елбасындағысындарлыкезеңде жатжұрттықбасқыншыларғаәріолардыңшексізозбырлығынақарсыбағытталғанхалықтыңқарсылығыбірсәттоластағанемес.

Бірорталыққабағынғанмемлекеттікжүйеніңжәнеелболыптәуелсіздіктіқорғауғанегізболааларлықэкономикалыққұрылымжоқболғандықтансырттантөнгенқауіптентұтасұлтболыпемес, жекеаймақ, ру-тайпаболыпқорғануғатуракелді. Сырөңіріндегімұндайқозғалыстыхалықтыңжоғынжоқтауды, намысынқорғаудыөмірлікқастерлімұратынабалағанЖанқожаНұрмұхамедұлыбасқарды.

Мақаладаярлаубарысындаеларасындағыжәнемұрағаттардағытарихимәліметтердіжинап, кітапжазғанМ.Қаназ, Ә.Оспанов, Н.НұрмахансындыжанқожатанушыларменТ.Дайрабай, Т.Тебегенов, А.Тойшанұлы, т.б. зерттеушілердіңеңбектеріментанысуғамүмкіндіктуды. Жазғандардызерделейотыра, көзжеткізгеніміз: Жанқожабатырдыңөскенортасыменұлыотанының амандығы менбүтіндігіүшінжаналып, жанберіскендаратұлғаболғандығы.

ЖанқожаНұрмұхамедұлыбасқарғанұлт- азаттыққозғалысы 3 бөліктентұрды. Біріншіжәнеекіншібөлікке,тиісінше, 1840-1841жж. қоқандықтармен 1842-1847 жж. хиуалықтардыңезгісінеқарсыбелсендікүресіжатады. ОлардыңСырбойындағыталай бекіністерінталқандаудыұйымдастырғаныжәнеұрысбарысындакөрсеткенжекеерліктері – төлтарихымыздыңжарқынбеттері. Жанқожаныңаталғанхандықтардыңәскерлерінебұрындатойтарысберіпотырғанын, бірақ, бұліс-қимылдарыныңжергіліктімәнгеиеболғанынайтакеткенімізабзал.

Үшіншібөлігі – Ресейотаршыларынақарсыұлт-азаттықкөтерілісі. ПатшаәкімшілігіРайым (1847ж.), Қазалы (1848ж.) бекіністерінсалабастағанкезде, Жанқожаолардыодақтассанап, қарсылықкөрсетпейді. Алайда, көпкешікпей, әскерилердіңелдіңтыныштығыналуы, есепсізсалықсалуы, құнарлыжерлердітартыпалуысындыкелеңсізқұбылыстарбелеңалабастайды. БұғанашынғанЖанқожа 1856 жылы жазда халықтыазаттықкөтерілісінебастапшығады. 1857 жылы қаңтар айындакүшібасымжазалаушыларкөтерілісті басуға кірісті. Жеңіліскеұшырағанмен, көтерілістіңхалықрухыныңөміршеңдігінқамтамасызетудегімаңызыұлттарихындамәңгіліккежазылыпқалады.

КеңестікқасаңсаясатЖанқожаныңесімін өшіруге тырысқанменелөзбатырынұмытқанжоқ. Асқақрухтыбатырдыңбейнесіақын-жырауларменқаламгерлершығармаларындасомдалды. Тәуелсіздіктіңалғашқыжылдарынанбастап өмір жолыелін, жерін, халқыншексізсүюдіңшынайыүлгісіндейболғанЖанқожабабамыздыңесімінұлықтауғабағытталғанресмишараларқолғаалынып, жүйеліжалғасынтауыпкеледі. АғымдағыжылыҚазалыкентіндеЖанқожабабаатындағымешітпайдалануғаберілді, кітаптар менмақалаларжарықкөріп, мәдени-көпшілік, рухани-тағылымдық, спорттық шаралар кешеніұйымдастырылуда. Соныңбірі – батырмерейтойыаясындаөтетін «Ұлт-азаттыққозғалысыжәнеЖанқожабатыр» атты ғылыми- танымдықконференция. ОсыкүніҚызылордақаласыныңқақпасы - теміржолвокзалыныңалдындахалықбатырының ескерткішіашылмақ. Ескерткіштіоблысорталығынаорнатуүшін 22 жыл қажет болды. Азаттықүшінкүрескенбатырғаелордамыздадамонументқойылсажарасады. Жәнебұлнеғұрлымқысқауақыттажүзегеасса, нұрүстіненұрболареді.

ЕлбасыНұрсұлтанӘбішұлыНазарбаевөзінің «Мәңгілік Ел» ұлттықидеясыменбола­ша­ғымыздыбаяндыетудіңбағыт-бағдарынкемеңгерлікпенайқындапберді. Осытұрғыдажасұрпақтыңтарихисанасынқалыптастыруеңмаңыздыміндеттерқатарындаболатыныақиқат.Елбасыныңбұрынғыөткенбабаларрухынаарналғанданалықсөздерібүкілқазақстандықтарүшінортаққұндылықтарғаайналыпотыр. 2001 жылы: «Бізбүгінгібейбіттіршілігімізүшін, ҚазақстандепаталатынРеспубликаныңжербетіндебарлығыүшін, тарихтыңәртұсындаосыелді, осыжердіқорғағанқайсаржандардыңаруағыныңалдындақашандақарыздармыз», «Бабаларын қалтқысыз қастерлейалғанхалықбалаларыныңболашағынқапысызқамдайалмақ» дегентолғанысқатолысөздеріЖанқожасындыбабаларымыздыңөнегеліісіментұлғалыққасиетіндеқастерлеугеүндептұрғандай.

Жанқожаныңтұлғасыменқайраткерлігінебайланыстыкелесітұжырымдаржасауғаболады:

1) Ұлттық руханиқұндылықтарымызбендіни-ағартушылықұстанымдытуеткенЖанқожа - халықтыңтұрмысыныңда, дүниетанымыныңдажетілуіне, өсіп-өркендеуінепайдалыықпалеткенқайраткер;

2) Қазақ қоғамыныңдәстүрліқұқықтарыменәдет-ғұрыпережелерінесайшешім, үкім, кесімдершығарып, елбасқарудыжүзегеасырғанкемеңгер;

3) Ұзақжылғыкүресжолында жатжұрт­тықтардыңарасындағықайшылықтардыөзмүддесіне шебер пайдаланабілгендипломат;

4) Арнайыакадемияларбітірмеседе, елімізгекөзалартқанжатжұрттықтарменсоғыстаәскериіс-қимылтактикасынажетіктігінталайретдәлелдегендарындықолбасшы;

5) Жанқожа саналығұмырындақолынанайбалтасыменшолақнайзасытүспегенжауынгер, жастайынанөмірініңсоңғыкүндерінедейінсанмәрте жекпе-жеккешықсада жеңіс биігіненкөрініпотырғанқаһарман.

ЖанқожаНұрмұхамедұлыжәнеұлтазаттығыжолындакүрескенбасқадатұлғалардыңұлттарихынанлайықтыорыналуы, олардыңқасиеттіесімдерініңқайтажаңғыруыөскелеңұрпақтыңтарихисанасынқалыптастыруға, патриоттықсезіміннығайтуғажәнеазаматтықұстанымыныңқалыптасуынаигіықпалынтигізетінісөзсіз. Осыреттекелесіойларымыздыортағасалғымызкеледі:

1. Ұлт-азаттыққозғалысқайраткерлерітуралыматериалдардыіздестіру, жинақтау,зерттеулердіжүйелеужұмыстарыкүнтәртібінентүспеуітиіс.

2. ЖанқожаНұрмұхамедұлыныңқайраткерлікқырларыныңқалыптасуыменолөмірсүргенуақыттағықазаққоғамыныңәлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саясижағдайларынтереңдетіпзерттеунегізіндежазылғанғылымиеңбектер, мұрағаттыққұжаттаржинағыншығарудықолғаалуқажет.

3. Қазаққоғамыныңөзтарихындабасынанталайлызамандыкөпөткергеніқандайшындықболса, халқымыздыңелқорғаны -батырларғакендеболмағаныдасондайақиқат. Бұрынғыбатырбабаларымыздыңсауыт-сайманы, қару-жарағы, тұтынғанбұйымдарыелішіндеәлідеболсакездеседі. Солжәдігерлердіжинап, өңіріміздеарнайы мұражай жасақтауісінқолғаалуқажет. Өйткені, Сырбойынан, соңғызерттеулеркөрсеткендей, 400-ден астам батыр шыққан.

4. Білімберужүйесініңбарлықдеңгейіндеәрпәнді, әсіресетарихпәнін, жергіліктіматериалдарменбайланыстажүргізумәселесітүпкіліктішешілмейкеледі. БұлтұрғыдаЖанқожабатыр, өзгеде тарихи тұлғалардыңжанқиярлықерліктері, еренеңбектеріменүлгі-өнегесіноқуқұралдарынакеңінененгізудіңжасұрпақтыотаншылдыққатәрбиелеуде, отанымыздыңтарихынпайымдауғаүйретудетиімдінәтижеберетініанық. Бұлжастардыңеліміздіңболашақбағытынбағдарлайбілуіүшіндекерек.

Айтылғандар, ЖанқожаНұрмұхамедұлыбасшылықжасағанқозғалысайқынұлт-азаттықсипаталдыдепқорытындыжасауғатолықмүмкіндікбереді. Оғаннегізжеткілікті. Бірінші – 1840-1850 жылдарды қамтыған қозғалыстыңбастыидеясы – Азаттық, алқозғаушыкүшіХалықболды; екінші – қозғалысдербесмемлекеттікбиліккеқолжеткізудімақсатетті; үшінші – қозғалыстыңбасындахалықсенімартқан көрнекті тұлғатұрды.

Қали ОМАРОВ,

тарих және қоғамдық ғылымдар академиясының мүшесі.