Сыр бойы

Наурыз ата екі ағайынды болыпты. Өз кіндігінен ұрпақ болмапты. Ал інісінің балалары көп екен. Оларды Наурыздың кемпірі бауырына тартып, жақсы көріпті. Көктемнің алғашқы айының соңында, жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағында ет, құрт, тары, бидай, кеспе (тұз бен суды қосқанда, кем дегенде жеті дәм) тағы басқа тапқан-таянғанын қосып, көже жасап, бәрін аузы-мұрнынан шығара бір тойғызады екен. 

Наурыз ата мен кемпірі дүниеден өткен соң жыл сайын дәл сол мезгілде балалары Наурыз атаның үйінен ішетін көжесін сағынады. Сөйтіп әр үй жыл сайын атасының үйінің көжесіндей көже жасап, ағайын-туыстар  бірін-бірі шақырып, бөлісіп ішеді. Наурыз атаны еске алысады. Келесі жылғы «Наурызда» осылай аман-есен көрісулерін, атасы секілді пейілі кең, ақжарқын адам болуларын тілеп, өзара мейірлесіп, ықылас білдірісіп тарасады екен. Осы салт бірте-бірте «Наурыз көже» атанып, дәстүрге айналыпты.

Тағы бір аңызда парсы бәйітінен 1883 жылы Маусымбай Сабанұлы деген жырау қазақша жырлап, осы нұсқа Пекиндегі «Ұлттар» баспасынан араб әрпімен 1988 жылы «Қазақ қиссаларының» сегізінші кітабында    (құрастырушылар: Ә.Байболат, Ә.Балықшыұлы) жарияланған. Бұл  бойынша Нұх пайғамбар жер бетін топан су қаптайтынын алдын ала сезіп, кеме жасай бастайды. Ақыры бір күні жерден қайнап су шығып, жан-жануар суға кетеді. Су бетіне Нұхтың кемесі ғана қалқып шығады. Кеменің қанша уақыт жүргені мәлімсіз, азық-түлік әбден таусылуға таяған кезде кеме келіп, Жида тауға (Қазығұртқа) қонады. Содан соң Нұхтың ұрпағы жерге тарайды. Қоныс таңдап қонады. Осы қуаныш үстінде барлық асты бір қазанға тоғытып, барлығы бір емін-еркін тояды.

Нұхтың – Хам, Сам, Яппас (Яфис – деп те айтылады) деген үш баласы болады. Яппастың кейінгі бір ұрпағы Ғажамнан: фарсы, араб, түркі тарайды. Осылардан Наурыз дейтін бір зерек, білікті ұл туады. Ақылы артық болған соң туыстары Наурызға ерік береді. Наурыз Қазығұртта қонған күнді еске алып, барлық жұртқа тамақ жасап беріпті. Наурыз бастап тілеу асын берген соң, мұны барлығы да қостайды. Сөйтіп Ғажам ұрпағы осы күнді түгел тойлайтын болады. Осы Наурыздың тастап кеткен үлгісі ұмытылмайды. Елін жинап, тілеу тілеп, бір қазаннан ас ішіп, жыл бойы жиналған көңіл кірін кетіріп, құшақтасып табысу салтқа айналады. Оған кемінде 5000 жыл болды. (М.Исқақов, Халық календары, 245-бет).

Қазақ тұрмысына ислам дінінен бұрын келіп сіңіскен Наурыз күні жұрт ауыл аралап, бірін-бірі жаңа жылмен құттықтайтын, қарттарға өгіздің шекесі тартылатын, жастар наурызкөже ішетін, ән шырқап, күй тербеп,  көкпар тартып, ойын-сауықпен  өткізетін. Орта Азияның әкімдері кейбір зынданға салынған тұтқындарға кешірім беретін, сондықтан қарапайым халық: «Наурызда Самарқанның көк тасы да жібиді» дейтін.

Кейін орта ғасырда, одан да бергі кезеңде араб-парсы ықпалы күшейіп, ислам діні Ұлы Дала көшпелілерін шарпыған шақта, бір кездері иран жұртына «Ұлыстың ұлы күні» ретінде жұғысты болған таным-дәстүрі, енді «Наурыз мейрамы» болып қайта оралған. Парсы тілінде «нау-жаңа», руз-күн деген мағына береді. Яғни, наурыз - жаңа күн деген сөз. Парсылар наурыздың екінші сыңары ретінде күн мен түннің теңесуін «меран» (мейрам) деп тойлайды.

Бұл айда жыл басына меже болатын Ұлыстың ұлы күнінің өтетіні өз алдына, сонымен бірге көшпелі ел қыстан қысылып шығып, жазылып жадырар шақты тықырши күтеді. Сондықтан да, наурыз айын енді тоқты тоймас, шөміш кеппес уақытта ұқыпты бол, Жер-ананың тоң кеудесі жібігенше, төс емшегі иігенше кетпен-шотың сайлы болсын, кер өгізің майлы болсын» деп отырады табиғаттың қас-қабағын баққан қариялар. Қалай болғанда да, наурыз айы табиғаттың жаңғырар, біреудің екеу болар, тіршілік атаулының тірлік танытар мерзімі, жыл тоқсанның басы.

Байырғы салт-жора бойынша қазақ арасында Ұлыс тойы түн ортасы ауа басталады. Бұл түн «Қызыр түні» деп аталады. Халықтың наным-сенімінде Қызыр (Қыдыр) қасы көзін жапқан қарт адам болса керек. Қызыр атаны Бақ жетелеп жүреді екен дейді. Ұлыс тойының таңын көзімен атыру үшін Қызыр ата түн ортасы ауа дала кезеді. Жолай өзі сияқты ұлыс таңына ынтық жанды кезіктірсе, қасын көтеріп назарын салатын көрінеді. Қызыр атаның назары түскен адамның басына Бақ қонбақ... Қазақ тіліндегі «Қызыр дарымай, Бақ қонбайды» деген мәтел осынау байырғы наным-сенімге орай айтылған.

Қызыр түнін ұйықтамай өткеру үшін ауыл жастары алуан түрлі ойын ұйымдастырып, Қызыр атаның назарын аударып бақытты боламыз деп, небір тосын тамаша-қызықтар көрсетеді. Ауыл жастары алтыбақанын құрып, әнін шырқап, лаулатып от жағып, шошаладан қақпыш ұрлап, ұйқыашар пісіріп, Қызыр түнін қызық-думанмен өткереді.  Көктемнің күні құбылғыш, егер Ұлыс қуанышында жауын-шашын болса, оны да жақсылықтың нышанына балап, «құс қанаты желпіді», «нұр жауды», «келер жыл берекелі болады» деп отыратын дәстүр бар. Ұлыстың ұлы күніндегі ең киелі рәсім – көкжиектен шапақ шашып шашырай шығып келе жатқан күнді қарсы алу дәстүрі. Мұндайда ақ жаулықты аналар тостағанға ақ құйып алып шығып, күн көзіне қарата шашып, үш мәрте тізе бүгіп тағзым етеді. Атар таң, шығар күнге тәу еткен соң, ауыл-үй адамдары бір-бірін Ұлыстың ұлы күнімен құттықтап, тілектерін айтыса бастайды. Үй-үйді аралап, жүз көрісіп, төс қағысып, Ұлыс дәмінен ауыз тиіп, бір-біріне бата-тілек айтысу – әркім үшін киелі парыз. Ұлыс күні: елдің ертеңі деп ер балаға бәсіре тай сыйлайды, қалыңдық айттырады, тіршіліктің тірегі деп малға ен салады, жақсылығы жұғысты болсын деп Ұлыс күні туған балаға Келіс, Кіріс, Наурызбай, Наурызбек, Мейрам, Мейрамкүл деген есім береді, жыл берекелі болсын деп ыдыс атаулыны бос қоймайды, жақсылық бел алған күн ғой, сәтіне қарай таратады деп алуан түрлі ырым-жоралғы жасайды, балалардың жасына қарай кекіл, тұлым, айдар қояды, тұсауын кеседі, мал тарыдай көп болсын деп қотанға тары шашады, бұл күнгі құдалық өмірлі болады деп құдалық айттырады, құйрық-бауыр жесісіп, төс тигізіседі, уәде байласады, жамандықты ала кетсін деп ескі-құсқы заттарды отқа жағады, теңдікті Тәңірдің өзі ұнатады деп қарыздан құтылады, өкпе-назды ұмытып бітімге келеді, жұтқа ұшырағандарды жылу жинап ел қатарына қосады, құл мен күңге азаттық береді, жаппай жаяу жарыс ұйымдастырады, барша жанды тең санайды, берекенің бастауы деп жеті түрлі дәмнен Ұлыс көже пісіреді. Тілек айта келгендер әр үйдің тағамынан сарқыт алып, оны өз үйіндегі тағамға қосады. Мұнысы, жаңа жылда осылай араласып, тату- тәтті өмір сүре берейік деген тілеуі.

«Наурыз тойының» басты мақсаты – халыққа молшылық, тоқшылық тілеу. Сол үшін де наурызкөже беретін үйлер қазан-қазан көже жасайды. Оны қарның сыздағанша ішіп, артығын құйып әкетуіңе де болады. Әрине, наурызкөженің белгілі бір ережесі (рецепт) жоқ. Ең бастысы: бидай, тары, қамыр, ет, тұз, сүт, суы бар жеті дәмнен құралуы керек. Қалғаны әркімнің тұрмыс жағдайына байланысты. Сол үшін де халық наурызкөженің қамын ерте ойластыратын болған. Сөйтіп наурызкөжеге арнап соғымның жамбасын, жаясын, қазы-қартасын сақтайтын. Бұған қоса, кәрі жілікті де сақтайтындар бар. Онысы қарттықтың белгісі сияқты. «Қартайғанша аман болайық!» деген тілектен болса керек. Кейде соғымның қыстайғы сүйегін жинап қойып, майлы жіліктерін шағып отырып, көжеге қосып (жоқшылық кезде, Қ.Ш) қайнатқан. Содан соң құрт езіп немесе уыз қатады. Мұндай көженің дәмі тіл үйіреді. Тағы бір ескеретін жай, әлгі аталған жеті дәмнің ішіне бидайды қосудың жөні бөлек.

Қуанышқали ШАПШАҢОВ.