Сыр бойы

Біздің ауыл баяғы қаракөл қой совхозының №3 фермасы еді. Ауыл да «Үшінші» деп аталады. «Қайда барасың?» «Үшіншіге». «Қайдан келесің?» «Үшіншіден». Бастауыш кластан аттап, басымызға ой түсе бастағанда мен «аты жоқ ауыл бола ма?» деп намыстанатынмын. Жылдар жылжып, жылымық заман туды. Еліміз тәуелсіздік алған соң бұл ауылдың аты «Ботабай» болып өзгерді.

Баяғыда, он жетінші ғасырдың ішінде Ботабай деген кісі өмір сүріпті. Әрі батыр, әрі мұрап екен. Сол кісі бір қуаңшылықта дарияның сағасынан шығып, ат үстінде найзасын сүйретіп отырып ел-жұртына «мен жүрген ізбен арық қазыңдар» депті. Шынында да сол қазылған арықпен арқырай аққан су еш бөгелмей жетпіс шақырымға дейін жеткен. Бүгінгі гидротехниктердің нивилермен атып, тікұшақпен тексеріп білетін мәселесін, ол кісі көзіне күн салып қарап-ақ білген. Кеңес заманында осы «Ботабай» арнасы арқылы үш шаруашылықтың егіні мен шабындығы суландырылды.

Ауылдың ақыны бұл туралы:

«Ботабай деген кісі мұрап болған,

Киелі кетпеніне пырақ қонған.

Дариядан арық қазған, қалай қазған,

Қашан қазған, әйтеуір сұрақ толған», – деп өлең жазған.

Сөйтіп, ауылымыздың аты осы Ботабай бабамыздың есіміне берілді.

Кеңес өкіметі біздің буынның ұрпағына мұндай тарихты білу қажет емес деп есептеді. Өйткені туған жерінің тарихын білген баланың санасында туған жерге деген ерекше сезім оянады. Себебі не, себебі сол тарихтың парақтарында оның ата-бабасының өмірі мен ерлігі бар. Сондықтан кеңес өкіметі ауылдардың  тарихын колхоздастыру кезеңінен бері қарайғы дәуірден бастады. Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласындағы «Патриотизм кіндік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталады» деген сөйлемдердің тегі, терең мәні міне, осында.

Ботабайдың ту сыртында «Қанқұм» деп аталатын үлкен құм төбе керіліп жатыр. Бұл ауылдың адамдары биіктіктің бәрін Қанқұммен өлшейді. Екі жылдық әскери қызметін теңіз флотында өтеген бір ауылдасымыз үйіне хат жазғанда «теңіздің толқындары Қанқұм сияқты болады екен» депті. Бала күнімізде сол құмның басына шығып көсік теріп, төмен қарай құлдилай жүгіріп жарысушы едік. Сондай бір кездерде қалқанның, қылыштың сынықтарын тауып алатынбыз. Үлкендерге әкеліп көрсетсек, «бұрын барымташылар келіп, мал ұрлайтын болған, малшылар солармен соғысқан, бұл солардан қалған сынық» деуші еді. Барымташылар келсе, келген шығар, өйткені ел аузында «Ботабайдың баспағы пісті ме, қызы бойжетті ме?» деген бір сөз қалған. Бірақ, әрі кетсе он-он бес барымташыға бола бір алып құм төбе қанға боялып, қару-жарақ шашылып қалыпты деудің өзі қисынсыз. Сөйтсек, үлкендер де біліп тұрғанын тәптіштеп жатпайды екен. «Пәленекең баяғы батырлардың әңгімесін аңыратып жүр-міс» деген сөз де артық естіліпті. Өкіметшіл «ұзынқұлақ» кешеге дейін ел ішін кезіп жүрді. Отан соғысында немістің тұтқынында болған бір-екі шал бар еді. «Не дейсің, ана кісі тоғайдың ішінде антенасын көтеріп, немістермен сөйлесіп жүр екен» дейтін Ұзекеңнің әңгімесінің арты шалдың ілмек ағашпен жиде теріп жүргеніне келіп тірелген.

Ал, Қанқұмның тарихы басқа болып шықты. Оның тіні орысшылдықты қабылдамаған батыр бабаларымыздың баянымен ұштасады.

Енді «Қатынбақан» атауы туралы бірер сөз айтып өтейік.

Бұл жер қазіргі Сырдария ауданының аумағындағы «Айдарлы» мен Шиелі ауданына қарайтын «Ботабай» ауылының ортасында жатыр. Оқиға қалмақ жаугершілігі тұсында болса керек. Отыз-қырық түтіні бар оңаша отырған бір ауыл қаптап келіп қалған аттылы жауды көріп, бірі қырға, бірі сайға жылыстап, бірі басына қазан төңкеріп, әп-сәтте әбігерге түседі. Еркексымақтардың мына қылығына намысы келген бір жеңгеміз қолына сүйеулі тұрған бақанды ала салып, жайдақ атқа қарғып мініпті де жауға қарсы шауыпты. Жалғыз аттының тоқтамасын білген қалмақтар оған екі жарылып жол беріпті. Жеңгеміз сол екпінімен әрі өтіп, жаудың екі-үш сарбазын, бері бұрылып тағы екі-үш сарбазын бақанмен түйреп түсіріпті. Сонан соң жау сарбаздары оны қоршап алып, найзалап өлтіріп, басына бақанын қадап кетіпті. «Бұл ауылдың қатыны мынадай қайрат көрсетеді, еркегі болса, қайтер еді?» деп жау әскері сол жолы ауылды шаппай айналып өтсе керек. Шынында да, бұл кемпір-шал, бала шағаны қараңдар деп қалдырып кеткен бес-алты жігітке қатысты әңгіме, ал ауылдың нағыз азаматтары жорықта жүрген секілді. Әлгі жеңгесін жерлеп жатқанда бір қайнысы: «Қалмақтар енді келсе, сенің кегіңді алмай қоймаймын» деп қылышын олай да, бұлай сермелеп жатыр дейді. «Жау кеткен соң қылышыңды боққа шап» депті оған ашуланған ауыл қариясы. Мәтелге айналып кеткен осы сөзді бірінші айтқан біздің ауылдың шалы  болмаса да, мұның сол заманда пайда болған тіркес екені анық.

Базары мен баһарын аралап шыққан біздің буын өз ауылының осындай тарихын мүлде білмей ер жетті. Тіпті тарих ақиқатының қаншасы көненің шалдарымен бірге топырақ астына түсіп кеткенін де білмейміз.

Бізбен салыстырғанда бүгінгі ұрпақ бақытты. Олар өз туған халқының, туған жерінің тарихын да, қасиетін де жақсы біледі. Жақсы білгендіктен де отаншыл болып ер жетеді. Оны білмекке  заманымыздың өзі жол ашты. Елбасы Н.Назарбаевтың рухани жаңғыруға қатысты жасап, көрсетіп беріп отырған өміршең жобалары осының айғағы.

«Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс» дейді Елбасы. Расында, бұл жарқын жобалар ұлан-ғайыр жеріміздің рухани құндылықтарын жаңғыртып, жастарымызды туған елі мен жерінің алдындағы перзенттік парызын сезіне түсуге үндейді.

Ал, осы ұлы бастамаларды дамытып, дәріптеп іске асыру құзырлы орындар мен ғалымдардың ғана міндеті емес, туған жерін сүйген әрбір азаматтың адал парызы деп түсінгеніміз абзал. 

Дүйсенбек АЯШҰЛЫ.