Сыр бойы

Тіршілігі төрт түлікпен тығыз байланысқан ұлтымыз үшін түйе малының орны аса қымбат. Бітім-болмысы өзге түліктерден тым ерекше жануарды  қазекеңнің киелі санауы да тегін емес. Түйенің пірін «Ойсылқара» атап, түсіне түйе кірсе, аруақтар қолдап жүр  деп есептейтініміздің түп төркіні тереңде жатыр. Ел арасында «Түйесі бардың – киесі бар» деген қанатты сөздің таралуы да көп жайттың басын ашқандай.

Мақаланы жазу барысында ғаламтордан «Мұнан төрт-бес  мың жыл бұрын айыр өркешті түйе Орта Азияда, сыңар өркешті түйе Африкада алғаш қолға үйретілген» деген қызықты деректі оқыдым. Қазіргі таңда сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кетсе, айыр өркешті жабайы түйе Моңғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған. «Сахараның салтанаты»  атауын иеленген түйе түлігінің қадір-қасиеті бағзы заманнан мәлім. Ежелгі кезде сауда-саттық түйелі көш керуендері арқылы жүргізілген. Бір жолы Самарқан саудагерлері сапарға Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққан екен. Қазақ даласында да түйе өсіруге баса мән берілген. Ертеректе Ақтөбе өңіріндегі Сортаңды, Шақытты жерлерін жайлаған Қара деген кісінің 3 мың түйесі болған. Қазақстанда  айыр өркешті түйе жиі кездеседі. Оны кейбір аймақтарда «айыр түйе», Арал мен Кас¬пий аралығының тұрғындары «түс түйе» десе, жабайы түрі «қаптағай» деп аталады.  Айыр өркешті түйе ғылыми тілде «бактриан» делінеді. Салмағы 450-690 килоға дейін тартады. Қазіргі кезде айыр өркешті түйенің қолға үйретілген үш  (қалмақ, қазақ, моңғол) түрі бар. Біздің елімізде қазақтың айыр өркешті түйесі көп өсіріледі. Ол құрғақ далалы, шөл-шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік аязға төзімді келеді. Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстанның кейбір аудандарында кездеседі. Сыңар өркешті түйені ғылыми тілде «дромадер» дейді. Қазіргі кезде қолда «аруана» деп аталатын тұқымы бар. Жабайы түрі жойылып кеткен. Оның жалпы аты – нар. Ұрғашысы – «мая» немесе аруана, еркегі – үлек. Сыңар өркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға шыдамайды. Орта Азия мен Қазақстанда ғасырлар бойы халықтық сұрыптау әдісімен өсіріліп келеді. Қазіргі таңда түйені  еті, қымыраны және шудасы үшін өсіру пайдалы. Мамандардың пікірінше, бір түйенің өнімі 15 қойдың беретін өніміне тең».

Жоғарыда айтылғандай, түйе малын өсіру Сыр өңірінде, оның ішінде Арал мен Қазалы аудандарында қарқынды дамыған. Әсіресе теңіз төскейіне бара қалсаңыз, «дала кемесі» атанған түліктің төресін жиі жолықтырасыз. Шілденің  ми қайнатқандай аптабын, ақпанның бет қарыған сақылдаған  аязын елемей алшаң басқан алып тұлғалы түлікке таңдана көз тастайсыз. Қашанда маңғаз қалпынан танбай, маңайына жоғарыдан қарап аяңдай бергеніне тәнтілік танытасыз.

 – Өңірімізде балық шаруашылығымен қатар атакәсіп – төрт түлік өсіру тұрақты дамып келеді. Оған мемлекет тарапынан жасалып жатқан нақты көмектердің тигізіп жатқан септігі мол. Бүгінгі таңда  ауданның  8 ауыл  шаруашылығы құрылымы асыл тұқымды мал өсірумен айналысады. Мысалы, «Құланды» ЖШС жылқының  асылтұқымды Мұғалжар  және  асылтұқымды қазақтың айыр өркеш түйе тұқымын, «Көктем», «Байдаулет», «Бек», «Тұрарбек» шаруа қожалықтары асылтұқымды  қазақ  жылқысын, «Берекет», «Ықылас», «Несібе» шаруа қожалықтары асылтұқымды қазақтың ақ бас сиырын өсіруде. Мына дерекпен бөлісе кетсем. Облыс бойынша  01.06.2017 жылға 44688 бас түйе малы болса, оның 26813 басы теңіз төскейінің еншісінде. Бұл облыс көлеміндегі  барлық түйе малының алпыс пайызы Арал ауданында деген сөз.Түйенің тек еті ғана емес, шұбаты мен шудасы да адам ағзасына аса пайдалы, сандаған кеселге ем екені ғылыми тұрғыда дәлелденген, – дейді Арал ауданы әкімі Мұхтар Оразбаев.

Әкімнің сөзі шындықтан жырақ емес. Аралда төрт түліктің төресі түйе малын өсіру сәт санап дамып келеді.  Жоғарыда есімі аталған «Құланды» ЖШС-ның есебінде  асылтұқымды 1168 бас түйе бар. Шаруашылық әр түйе басына жыл сайын  жем-шөптік азыққа субсидия алып отыр. Міне, нақты көмек. Серіктестіктің түйешісі Мұхит Сейітов әке жолын жалғастырған ұл. Олай деуіміздің мәнісі бар. Оның әкесі Сахитжан да түйе бағып, абыройға бөленген адам. Мұхиттың қарамағындағы 200 бас түйе малының жартысынан астамы аналық түйе. Ағымдағы жылы түйекеш жігіт әр 100 аналықтан 49 бас бота алып, мал басын 100 пайыз аман сақтады. Бұған дейін де ұзақ уақыт еселі еңбегімен ерекшеленген Мұхит Сахитжанұлы  «Еңбек даңқы» медалін жарқыратып кеудесіне таққан еді. Ал еңбектің наны тәтті болары әлімсақтан аян.