Сыр бойы

Барлық адамды бір қалыпқа салғымыз ке¬ліп, кейбір іс-әрекеттерін қисынсыздау көріп,  «Ол неге сөйтті екен, адам да сөйте ме екен? дейтініміз бар ғой. Әр адам өзінше жұмбақ. Ақын – құпия. Сәби¬лігін, пәктігін жоғалтпаған Қомшабай ағамның болмысы шешілуі қиын жұмбақ. Қай кезде жататынын білмеймін, түскі асқа дейін ұйқысынан тұрмайтын. Оянғаннан кейін төргі бөлмедегі кең диванда шалқасынан түсіп жатады да қояды. Бұтында қалың мақталы шалбар, аяғында түйе жүнінен тоқылған шұлық. Екі тізесінің үстінде екі қабат көрпеше. Кейде теледидар көріп отырады. Насыбайды атпайды. Шақшасынан саусағының ұшымен титімдей етіп алып немересін иіскегендей құмарлана иіскеп отырғаны. «Сал жанына салқындық ұнамаған», деп Қомшекеңнің жақсы көретін жақсы інісі Қайырбай Зәкіров айтқандай, жұтатынның бәрін жылытпай ұрттамайды.

Бойын тік ұстап, аяқтарын нық басып, екі қолының барын сездіре жүріп келе жатқаны сал-серілерді көз алдыңа елестетін. Бет ажары, кескін-келбеті ішкі жан-дүниесінің сұлулығын паш еткендей. Көздері мейірімді, жылылық сезіліп сәулеленіп тұрады.  Күлкісі – жасандылықтан ада, шынайы. Көздеріне көлеңке түсірмей тұрған қастары қасиеттіліктің айғағындай. Қалтай Мұхамеджанов «Мұхаңның (Әуезов) маңдайы Сократтыкі емес, өзіміздің маңдай, халықтың маң¬дайы» деген. Қомша¬бай аға – қазақтың дала¬сындай кең маңдайлы.

Қомшекеңнің ерекшелігі тым тәуіпшіл, әу¬лие¬шіл болды. Жүрек талмасы ұстап, жедел жәрдеммен ауруханаға түсіп, жансақтау бөлі¬мінде бір аптадан артық ес-түссіз жатты, ақыры қайыр болып аяғынан тұрып, айығып шықты. Содан жеті-сегіз жыл бойы үйден шықпады. Шықса, әулие іздеп, тәуіп іздеп қана шығып жүрді. Шықты деген жай сөз. Сапар шекті. Ал¬маты, Атырау, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстарының түкпір-түкпірлеріне барып қайт¬ты.  Бір қарағанда төрт құбыласы түгелдей. Алып бара жатқан ауруы да жоқ сияқты. Бұл – тәні сау, жаны сау, тамағы тоқ, уайымы жоқ біздің көзқарасымыз. Ақындардың бәрі жалғыз екенін түсіне бермейміз. Сырласы да, мұңдасы да, яки жалғыз серігі – ой.

Не тіледі?                                                                                                                                   

Әлде зәр,                                                                                                                                               

Ем тіледі?                                                                                                                                       

Кеуде... Кеуде булығып ентігеді.                                                                                            

Жүрегімді, жанымды итше талап,                                                                                                    

Түбі өлтірсе, ой мені өлтіреді.., 

немесе                                                                                         

Ай да емес,                                                                                                                                   

Апта да емес –                                                                                                                                

Күнде елден,                                                                                                                                        

Жүз қиянат көргесін.                                                                                                                          

Төрт құбылаң түгел жандай жүргенмен,                                                                                     

Жарым көңіл пендесің, – деп, гөй-гөйіне басып, Асанқайғы бабасымен мұңдасып, Сен:  «Құлан қайтіп, жылан қайтіп күн көрер» деп күңіренсең, Мен: «Адам басқа, Ар басқа, Ғасыр басқа. Айтпасыма болмады, Ашынбасқа! Бөрікті елдің, Ерікті елдің, Жерін, Кенін, келімсектер жатыр ғой, еміп тегін. Тіске жұмсақ жіліктей кемік пе едім?» деп шамырқанып: 

– Қашан барып көріне жатқанша адам, Үйге сыймай күні-түн көңілі алаң болып, шы¬ғармашылықтың азабынан, тәнін шөл қысқанда, жанын шер қысқанда дертіне дауа іздеп, ошағынан, отбасынан суырылып шығып әулие-әмбие қайдасың деп тартып отыратын шығар деп топшылаймын.

Л.Н.Толстой күнделігінде: «Қарапайым¬ды¬лық – рухани әдеміліктің басты шарты» деп жазыпты. Сыр жұртына, алыс-жақын заман¬дастарына Қомшабай ағаның сүйікті болуы оның атаққұмарлықтан, ман¬¬сапқұмарлықтан ауылын алыстау ұстаған бол¬мысында. Билік жаққа жалтаңдап шапан-шапқыт, мақтау-мара¬пат дәметпеуінде. Қарапайымдылығы өзінің өлеңіндегідей. Сайтандық адамның өз ішінде болатынын бір сәтке де есінен шығармай, «Сап-сап көңілім..» циклды өлеңдерімен өзін-өзі жеңуге ғұмырын бағыштаған. Күрестің ең үлкені – пенделігіңмен күресу. Бұл қу тірлік үшін күрестен әлдеқайда биік мақсатты ұлы мұраттарға жетелейтін күрес.

Б.Сапарбаевтың облыс әкімі болып қызмет еткен жылдары Қомшабай ағаның 60 жылдық мерейтойы жоғары дәрежеде аталып өтті, құрмет көрсетілді. Бердібек Машбекұлы бас болып, облыстың барлық аудан әкімдері қоштап қымбат бағалы сый-сияпаттар жасап, тарту етілді. Қомшекең солардың барлығын облыстағы жетім балалар үйлеріне, мұқтаж жандарға өз қолымен таратып берді. Қаланың орталығында орналасқан бұрын төрт «дөкей» тұрған, кейін қан құю стансасына берілген үлкен де сәулетті ғимаратты жекеменшігіне сыйға тартты. «Қан құйған, қан алған станса деген аты жаман екен» деп Кентай келіспей отыр, соншалықты үлкен үйді не істемекпіз?!» деп, Қомшекең мұндай сыйды қабыл алмады. Екінші рет, бұрын облыстық партия комитетінің бірінші хатшылары тұрған, барлық жағдайы жасалған екі қабатты ғимаратты ұсынғанда да: «тегін дүние болушы ма еді, шамадан тыс үлкен екен», деп одан да бас тартты. Бұл да Кентай жеңгемізбен келісіліп айтылған жауап болатын. Қадыр Мырза Әлидің «Адам – пенде, әйел – екі есе пенде» дегені өмір шындығы. Ал асыл жеңгем – Кентай өзі де Қомшабай ағама сай болып пенделіктен бойын аулақ ұстап, текті атаның ұрпағы екендігін танытты. Сол жылдары Қомшекеңдер үлкен қызы Лаураны Ресейге жиі алып барып емдетіп, қарызданып жүретінін білетін едік.

Зауыт-фабрикаларға дейін жекешелендіріліп, бір адамның қолына бірнеше өндіріс орындары өтіп кетіп жатқанда, өздері көпқабатты үйдің үш бөлмелі шағын пәтерінде тұрып, қаулы-қарарымен заңдастырылып беріліп отырған үйді алмаған кезде де біз «дені сау адамның шешімі емес екен» дегенбіз. Кейінірек білдім, Қомшекең «Жас Алаш» газетінен «Коттедж көрсем рево¬люция жасағым келеді» дегенді оқып, осы тақы¬рыппен өлең жазған екен. Өлеңнен бір шумақ үзінді: 

Дамыл бермей бір шыбындай жаныма,                                                                                       

Қара шайға зар болсам мен,                                                                                                      

Наныма.                                                                                                                                   

Күміспенен күптеп,                                                                                                                         

Аптап алтынмен,                                                                                                                           

Коттеджі анау салған адам қанына, - депті. 

Дүниеге тым жақын тойымсыздарды дүние¬құмар демейді. Олардың атауы – дүниеқоңыздар. Болеслав Прустың «Перғауын» романы бойынша түсірілген көркемсуретті фильмнің басталуында: «Тап-таза экран. Малдың бір түйір тезегіне таласып, жан алысып, жан берісіп жатқан екі боққоңызды көрсетеді. Сол қоңыздардың біреуі өзі үшін илеп алған домалақ тезекті екіншісі тартып алмақ! Мәнсіз, мазмұнсыз, пәтуасыз тірлік. Көрермен солай ойлайды. Көп кешікпей сахнаға адамдар шығады. Олар билік үшін таласады. Таласады да бостан-босқа өледі. Ав¬тор¬¬лардың ойы сондай әдемі. Дүниенің бәрі боқ. Адамдар – қоңыз. Боққоңыздар, дүние қо¬ңыздар. Ал өмір – жалған. Өмір – алдамшы» (Қадыр Мырза Әли. «Жазмыш»). 

«Жоқтан бар қылып жаратқан Ием едің, Керек емес байлығың, мансабың да», – деп қанағатты ту етіп өркөкірек пен шеркөкіректі салыстырып, өңеш пен көмештің ұйқасынан, өңештің – құлқын, яки боқ дүниенің құлы болатынын ескертеді де: 

Аштан өліп жатқандай,                                                                                                                 

Аш  көзденіп не керек?                                                                                                                  

Қурамай ма ақ маңдай,                                                                                                              

Кимейсің бе кебенек? – деп бақиға аттанарда кебенектен басқа ешнәрсе бұйырмайтынын тағы да есіңе салып, иландырады. 

Шақырды, шақырмады демеймін, Қомшекең¬нің үйіне аптасына, айына бір, кейде одан да жиірек барып тұратын едім. Газет, кітап оқығандағы әсерлерімізбен бөлісеміз. Газет-журналдар алмаса¬мыз. Рухани тояттаймыз. Аға қайтыс болғаннан кейін көп айлар бойы сол ақтарыла әңгімелесетінімізді сағынып, алаң көңілмен жүрдім. Жетімсіредім. 

Бір барғанымда, «Жердегі құдекеңдер» қа¬лай? – деді. Мен үнсіз қалдым. – Менің «Гөй-гөйімді» оқымап па едің? – Олар мейманасы тасып, жалғанды жалпағынан басып жүргендер ғой деді. Сөйтсем:

«Өле-өлгенше құрғамайтын терлері, Еш бола¬тын ебіл-себіл еңбегі – «Жыртық үйдің Құдайы бар» дейміз-ау, Келіссе оған «құдекеңдер» жер¬дегі», – деп жазыпты.

 – Сен осы менің өлеңдерімді неге жаттамайсың?                                                                        

– Мен жаттайтын өлең жазбайсыз ба? Шын¬дықты шыңға шығып айтқанды ұнатамын, аға.  

– Иә, сенің талғамыңды, көкірегіңе қандай өлеңдер құйылатынын білем. Қомшекең өзінің әдепті қалпымен әңгімені әрі қарай өрбіткен жоқ.  Ағаның өлеңдері ойлы, мұңлы, не жазса да сарқыла, таусыла жүйкемен жазады, түсініп, сүйсініп оқимын. Менің көкірек сарайыма жігеріңді жанитын, намысыңды қайрайтын биік рухты  жырлар жарасады.

Ешуақытта өз өлеңдерінен шумақтар, үзінділер оқып, «мен мынадай жерде былай жазып едім», – деп мысалдар келтіріп дәріптеген емес. Қаншама шығармашылық кештердің басы-қасында жүрсе де, ел-жұрт алдына шығып өлеңдерін оқығанын көрмеппін. «Қожанасыр атасына көбірек тартқан, Алдардың қаны аздау» (өз сөзі) ақынға, өмір сыры төрден гөрі босағадан анығырақ көрінетініне көзін жеткізіп қана қоймай, сонысынан айнымаған үлгі тұтар ұстанымы бар, әдемілігі мен әдептілігі жымдасқан рухани аға, рухани дос, талай жас таланттарға рухани ұстаз бола білген, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, ақын, драматург Қомшабай Сүйеніштің өзім білетін болмысы осындай.

Әкесі Есіркеп марқұмның Аллаға жалбарынып жүріп сұрап алған жалғыз ұлын, есіміне ешбір жан қызықпаса екен деген ниетпен елеусіздеу, қолайсыздау ат таңдап, ескі-құсқы киізбен байла¬ныстырып Қомшабай деп атағаны қандай сәтті болған. Алла тілегін қабыл етті деген осы шығар.

Қомшабай ағаның артында Кентай жеңгеміз, тәрбиелі, өнегелі төрт ұлы мен екі қызы, немере-шөберелері қалды. Бар даңқы да, дәрежесі де – Қомшекеңнің шығармалары, рухани мұралары, көзі тірісінде ел-жұртына сүйікті болған абы¬ройы.  «Әкеден қалған даңқ-дәреже бөрік емес. Балалары оны кие алмайды. Мұржадан шыққан түтін бүкіл ауылды жылыта алмайтыны сияқты, әкенің даңқы баланы даңққа бөлей алмайды» (Мұстай Кәрім. «Көкейден кетпес балғын шақ»). Ұрпақтарының осы қағиданы ұғынып қана қоймай, ұстанымдары да әкесі мен анасының болмыстарына лайық екендіктеріне Қомшекең бақиға аттанғаннан кейін көзіміз жетті. Жыр дүлдүлі Балқы Базардың:                                                                         

Анаңыз дегдар сығайдан,                                                                                                           

Атаңыз асыл құмайдан.                                                                                                                     

Екі асылдың сұлыбынан,                                                                                                                 

Сәтті күні бінә ғып,                                                                                                                         Жаратты Алла ылайдан, – дегеніндей Қомша¬бай аға мен Кентай жеңгеміздің ұрпақтарының бөтен болатын реті де жоқ сияқты.

Қомшекең өзінің отбасындағы отағасылық қалпын біліп, Кентай жеңгемізге назын айтып, базына айтып:

Бәйбішем!                                                                                                                                     Қалай тауып алдың мендей байды сен?!                                                                                               

Қолаң шашың тым ертелеу ағарды,                                                                                               

Еркек иттің қайбір оңған жайлысы ем?..                                                                                     

...Шайқы-бұрқы бәдеуилеу еріңе,                                                                                                        

Бедел де сен әперетін,                                                                                                                     

Бәйге сен! – дегендегі,  Қомшекеңнің беделіне де, бәйгесіне де Кентай жеңгеміз ортақ деп білемін. 

Нұрлы дүние,                                                                                                                                 

Қасым сүйген дүние,                                                                                                                  

Еліттіріп,                                                                                                                                  

Желіктіріп күйіңе,                                                                                                                           Міз бақпастан жатарсың-ау дуылдап,                                                                                                     Мен кеткенде мәңгі мекен – үйіме, – деп ата¬ның қанынан, ананың сүтінен дарыған асыл қа¬сиеттерімен жанына шық жуытпай ғұмыр кешкен Қомшабай ағаның  туғанына 80 жыл толып отыр. Артың қайырлы, иманың саламат болғай. Ұрпақтарың мен тілеуқор інілеріңді желеп-жебеп жат¬қайсың, ЖАҚСЫ АҒА!