Сыр бойы

Биыл Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына 75 жыл толады. Сұрапыл соғысқа қатысқан  азаматтарының есімдері мен ерлігі ұмтылмақ емес. Кеңес Одағының жауынгерлері Брест қаласынан бастап Берлинге дейін барды. Сөйтіп, Рейхстагқа Жеңіс туын тікті.  Алайда, бұл жеңіс оңай келген жоқ. Бес жылға созылған соғыс елімізге зор қайғы-қасірет алып келді. Соғысқа аттанған 1 млн 200 мың қазақстандықтардың тең жартысы қан майданда шейіт болды. Сұм соғыс талай отбасының іргесін шайқап кетті.    

Ана перзентінен, әйел ­жа­р­­ы­нан, бала әкеден мәң­­гілікке айы­рылды. Қа­зақ­стан­­дықтармен бірге қы­зыл­­орда­­лықтар да кеуделерін от пен оқ­қа тосты. Облыстан 150 мың­­ға таяу азамат майданға ат­та­нып, содан 30 мыңнан астам арыс елге қайтып орал­мады. Тарихи деректерге қара­ғанда, жерлестеріміз нағыз от­тың ортасында жүріп, тең­де­сі жоқ жауынгерлік ер­лік көр­сеткен екен. Соғыс кезін­де 20 мың қызылордалық май­дандағы ерлігі үшін орден­дер мен медальдарға ие бол­ған. Сонымен қатар, облыс тұр­ғындары өздерінің 21 жер­ле­­сінің Кеңестер Одағының Ба­­тыры болғанын мақтан тұ­тады.    

Айта кету керек, соғыс жылдары ұлан-байтақ аймағы­мыз тұтастай майдан даласына айналды. «Бәрі майдан үшін, бәрі жеңіс үшін!» жалпыхалықтық ұранға айналып, аймақтағы бар­­­лық шаруашылық қысқа мер­зімде соғыс жағдайына бе­­йім­деліп, қайта құрылды. Сөй­тіп, тыл мен майдан тығыз бай­­ланыстырылып, барлық кә­сіп­орындар, мекемелер, кол­хоз­­дар мен совхоздардың кыз­­­меті майдан мақсатына ба­ғын­­дырылды. Облыстағы бір­қатар кәсіпорындар соғыс қару-жа­рақ­тарын жасап шығаратын болды. 

Айталық, облыстық кә­сіпшілік кеңесінің артельдері мен шеберханалары соғыс киім-кешектерін тіксе, Қызылорда мен Қазалы темір жол деполары мина мен қол гранаталарын жасап шығара бастады. Соны­мен қатар, эвакуациялау арқы­лы сырттан көшіп келген ме­ке­мелер мен еңбекшілерді қа­­­­был­дау және орналастыру жұ­­­мыс­тары жүргізілді. Қа­зақ­­станға көшірілген 142 кә­сіп­­орынның 11-і Қызылорда об­­­лы­сына келді. Бұлардың ішін­­де екі паровоз жөндеу ше­бер­­­ханасы, үш консерві за­во­ды, электр­жабдықтар, меха­ни­калық заводтар болды. Со­­ны­­мен қатар, Қызылорда қа­­ла­сына Ук­раинаның біріккен уни­­вер­ситеті (құрамында Киев жә­не Харьков университеттері бар), Мәскеудің ауыл шаруа­шылы­ғын механикаландыру жә­­не электрлендіру институты кел­ді.

Ауыл шаруашылығында да елеулі өзгерістер болды. Тек, 1942-1944 жылдары мемле­кетке және қорғаныс қорына 53600 центнер ет, 2800 центнер май, 3870 центнер жүн, 254800 дана мал терісі соғыстан бұ­рынғы көрсеткіштен едәуір ар­­тық көлемде тапсырылды. Сол жылдары «Правда» газеті «Май­данда қазақтар жақсы соғысуда, олардың ата-аналары, әйелдері тылда жақсы жұмыс істеуде. Қазақстан өз жерінің барлық байлығымен, жерінің барлық қазынасымен майданды қолдау­да» деп жазды. Бұл барлық қа­зақстандықтарға берілген жо­ғары баға болса керек.

Соғысқа дейін облыс ау­ма­ғына сырттан 36542 адам кө­­шіп келді. Басым көпшілігі күш­­теп көшірілген еді. Солар­дың қатарында бұрын сотты болғандар, дүние-мүлкі тәркі­леніп, жер аударылған кулактар, «халық жауы» атанғандардың отбасылары, депортацияланған кавказ халықтары, сондай-ақ майдан түбіндегі елді ме­кен­де­­­рінен көшірілген неміс­тер, по­­ляктар, жапондар, корейлер, ев­рейлер және басқа ұлт ө­кіл­дері болды. Әрине, кей­бі­рінің Кеңес өкіметінің іс-әре­кетіне наразылық білді­ріп, дұш­­пандық қалыпта болға­ны айт­паса да түсінікті. Сон­дық­­тан да, олар қауіпсіздік орган­да­­рының бақылауында болғаны рас.     

Ұлы Отан со­ғысы жылдары КСРО НКВД-НКГБ және жергілікті орган­дары барлау және қарсы бар­лау қызметінен бөлек, ха­лық­тың көңіл-күйі мен хал-ахуалына талдау жүргізу жә­не ауыл шаруашылығының бар­лық салаларына бақылау ор­на­ту арқылы анықталған кемшіліктер бойынша партия органдарын қаз-қалпында үз­діксіз хабардар етіп отырған. Сонымен қатар, антикеңестік көзқарастағы эле­менттерге, фа­шистерді және жеңілуді қол­дау­шыларға, сыбыс таратып арандатушыларға  қар­сы жұ­мыс істеген. Мысалы, 1941 жыл­дың 12 қарашасы күні халық ара­сында үрей тудыратын жал­ған хабар таратып жүрген екі кісі ұсталған. Қауіпсіздік ор­ган­дарының анықтамасында былай делінген: «19 октября 1941 года старший инспектор райфо Ширданов Мырзахан рас­пространил ложный слух такого содержания: «В клубе, в присутствии людей, сказал: «Разве вы не слышали, ведь советское правительство оста­вило города Москва и Ленин­град. Поэтому поводу по радио произнес речь генерал-майор, начальник Кремля, который заявил, что мы оставляем Мос­кву и Кремль в течение 72-х часов, чтобы избавиться от раз­рушения. И теперь столица СССР не Москва, а Ташкент...».  Поэтому делу арестованы 2 человека – старший бухгалтер РПС Рысбаев и старший нало­говый инспектор райфо Шир­данов. Следствие закончено и де­ло передано в военный три­бунал”. 

Облыстық және аудандық қауіпсіздік органдары мемле­кеттік және қоғамдық меншікті қорғау жұмыстарымен қатар об­лыс көлемінде орын алған бан­дитизммен де, қарақшы­лық қылмыстармен де ымы­ра­­­сыз күрес жүргізді. Әске­ри міндеттер мен майдан да­ла­­сынан қашқан дезертир­лер­ге бай­ланысты арнайы іс-ша­­ра­­ларды жүзеге асырды. Мы­салы, қауіпсіздік органда­ры­ның Қазақстан КП(б) ОК-нің хатшысы Скворцовқа жол­даған хатында былай делінген: “Управлением НКВД по Кы­зылординской области в сред­них числах декабря т.г. в песках Кара-Кумов оперативно лик­видирована вооруженная банд­группа численностью 11 человек, состоящая из дезер­тиров Красной Армии и лиц, уклоняющихся от призыва и мо­­билизации”. Сонымен қатар, қызылордалық чекистер эва­куа­­циялау кезінде жаппай кө­шіп келген мекемелер мен жұ­­мыс­­шыларды орналас­ты­рып, оларды үй-жаймен және азық-түлікпен қамтамасыз ету жұ­­мыстарына белсенді ара­лас­ты. Ата-анасыз, жетім қал­ған балаларды “Балалар үйіне” ор­на­­ластырып, оларға ай­тар­лықтай қамқорлық жаса­ды. Осындай қауіпсіздік орган­да­рының соғыс жылдарында ат­қарған қыруар жұмыстарын дә­лелдейтін деректер облыстық және аудандық мұражайларда жеткілікті.

1942-1944 жылдары фашис­тердің барлау органдары жау­лық ниетпен Казақстанға ұшақ арқылы диверсант-агент­терін жіберіп отырғаны жал­пыға мә­лім. Қауіпсіздік орган­дарының деректеріне қарағанда, қазақ­стандық чекистер 31 фашистік диверсант-агентті қолға түсі­ріп, 5 диверсант атысу кезінде жойылып, қалғандарын КСРО Әскери трибунал ату жазасына кескен. Мысалы, 1944 жылғы 3 мамырда Гурьев пен Ақтөбе облысының шекаралас айма­ғына неміс армиясының обер-лейтенанты Әлихан Агеев бас­қарған топ түсіріліп, басым көпшілігі жергілікті қауіпсіздік органдарына беріліп, қалған­дары атысу кезінде жойылған. 

Осындай диверсант-агент­тер­дің үшеуі Қызылорда облы­сын­да тұтқындалып, тергеуге алынған. Солардың бірі неміс агенті Мырзағалиев Әбдікәрім тергеуге берген жауабында бы­лай дейді: «Я был отобран в роту СС при «Тур­кестанском легионе» и содержался отде­ль­но от оста­льных легио­не­­ров. Ро­та состояла из 3-х вз­во­­дов. Мы проходили ст­рой­­под­готовку, радиодело, а так­же изу­чали историю Тур­кес­тана и не­мецкого го­су­дар­ства. При вы­садке в Ка­захстан нас снабдили, кроме одежды, оружием: пистолетом, пистолет-пулеметом и фин­ским ножом, а также порта­тив­ной радиостанцией, день­гами по 60 тысяч каждому и  фик­тивными документами. Мне выдали пас­порт на имя Умарова Карима. Мы долж­ны были приспособиться к мест­ным условиям и сами ре­шать как лучше выполнить порученное задание. В случае невозможности выполнить за­дание мы должны были пе­рей­ти линию фронта и вер­нуться к немцам...».

Жалпы Ұлы Отан соғысы жылдары қызылордалық чекис­тердің жанкешті еңбегінің ар­қасында сеніп тапсырған ай­мақта Кеңес өкіметіне қарсы қарулы көтерілістер, жаппай тәртіпсіздік, террорлық актілер мен зиянкестік іс-әрекеттер орын алған жоқ.

Соғыстан кейінгі жылдары майданнан аман келген аза­мат­тардың бірқатары сол кез­дегі мемлекеттік қауіпсіздік орган­да­рына қабылданып, елінің ты­ныштығы мен қауіпсіздігіне адал қызмет етті. Осы уақытқа дейін соғыс және қауіпсіздік органдарының ардагерлері А.Әл­­менов, М.Арынғазиев, А.Бә­­кіров, Я.Бикинеев, Е.Биті­леуов, С.Галкин, Б.Джупаров, Т.Ыды­рысов, А.Кәрібаев, А.Ку­зьменко, Н.Прачкин, П.Үдер­баев, Н.Н.Шастов ағаларының есімдерін жас қызметкерлер аса құрметпен еске алып отырады. Облыс көлемінде шетелдік бар­лау қызметкерлерінің әре­ке­тіне қарсы тосқауыл қою жә­не әшкерілеу бағытында арда­герлер ұйымдастырып, жүзеге асырылған жедел шаралар – әлі күнге дейін жастар үшін кә­сіби сабақ. Олар отставкаға шық­қаннан кейін де тәуелсіз мем­лекетіміздің қауіпсіздік ор­гандарынан қол үзбей, өздерінің мол тәжірибесімен бөлісіп, жас­тарды тәрбиелеуге белсене араласып жүрді. Жеңіс күніне байланысты жылда басқармада арнайы іс-шаралар өткізіліп, соғыс ардагерлеріне құрмет көрсетілетін еді. Осындай ме­рекелік іс-шараларының біріне жерлесіміз, Кеңес Одағының Батыры Нағи Ілиясов ағамыз келген болатын. Ол 1945 жылы Мәскеуде өткен алғашқы Же­ңіс парадына қатысқан, Венг­рия қаласы Будапеште оның есімімен көше аталған, Қы­зыл­орда облысының сыйлы аза­маты. ҰҚК-нің облыстық де­партамент мұражайында оның чекист-ардагерлермен бір­ге түс­­кен естелік фотосу­реті  сақ­та­лып қалған екен, баспа бе­тінде жариялауды жөн көрдік. 

Ұлттық қауіпсіздік комитеті департаменті ардагерлер ке­ңесінің бастамасымен Же­ңіс­тің 70 жылдығына байла­нысты дүниеден өткен арда­гер­лердің құрметіне ас бе­ріліп, мар­құм­дардың аруақ­тарына дұға оқы­лып, құран бағышталған еді. Естелік асқа облыстық және қалалық ардагерлер кеңесінің басшылары, қауіпсіздік орган­дарының қызметкерлері мен еске алушылардың жақын ту­ыстары қатысты. Аса құр­метпен Ұлы Отан соғысы ар­дагерлерінің есімдері аталды. Олардың ерлік істерін ешқашан ұмытуға болмайды. Алда Ұлы Жеңістің 75 жылдығы аталып өтеді. Осы маңызды датаға байланысты Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ардагерлер кеңесі соғыс ардагерлеріне арналған мемориалдық тақта орнату ту­ралы басшыларға ұсыныс жа­саған болатын. Жуырда де­партамент ғимаратының ал­дындағы алаңға соғыс арда­герлерінің есімдері қашап жа­­­зылған мемориал ескерт­кіш орнатылды. Осыған байла­ныс­ты жақын ағайын-туыстары де­партаментке шақырылып, еске алу шаралары өткізілді. Қанша жылдар өтсе де, соғыс салған жарасы естен кетпейді екен.

Әмірхан БӘКІРҰЛЫ,

Ұлттық қауіпсіздік комитетінің

құрметті ардагері, отставкадағы полковник.