Сыр бойы

1982 жылдың шілде айы­ның орта кезі болатын. Ау­дандық партия комитетінде қыз­меттемін. Жылдың осы уақытында аудан басшысы Қонысбек Қазантаевтан бас­тап барлық деңгейдегі бөлім, мекеме басшылары Қарақұм мен Қызылқұмдағы малшылар тойын өткізуге кететін. Осындай күндердің бірінде ауданға батыр партизан Қасым Қайсенов келе қалды. Ол кісінің келуінен хабардар аудандық партия комитеті үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі Төлеш Есқазиев жұмыста отырған екі-үш қызметкермен райкомның алдында қарсы алдық. Аман-саулықтан кейін Төкеңнің бөлмесіне кірдік. Төкең басшылардың іссапарда екенін айтып, ауданның тыныс-тіршілігінен мектептердегі әс­кери-патриоттық тәрбие­нің ба­рысынан, соғыс ардагер­лерінің хал-жағдайынан мәлімет берді. Батыр партизан іссапарының мақсатын жақын жердегі ау­ылдағы бір мектепке барып, оқушылармен кездескісі келетінін айтты. Бұл мәселеден хабардар болып отырған Төкең мені Қ.Қайсеновке таныстырып, «мына жігіт сізді жақын жердегі Ақсуға алып барады, мектеп ұжымымен кездесе аласыз» деді.

Осылайша батырмен са­парлас болдым. Мектеп мұ­ғалімінің ескілеу «Мос­квичіне» отырып, «Ақсу» ауылына бет алдық. Партизанның алғашқы сұрағы «Әкең бар ма? Соғысқа қатысқан ба?»  болды. Мен әкемнің қайтыс болғанын, Сталинград майданына қа­тысқанын, басынан, жағы мен көзінен жараланғанын айттым. Ол артына бұрылып «әкең де мен сияқты жараланған екен ғой, бастан жараланған өте ауыр. Соғыста жауынгерлердің басты бірінші қорғауы содан» деді. Екінші сауалы «Бұл ауданда партизан қозғалысына қатысқандар бар ма?» болды. Мен соғыстың алғашқы жылдарында күші басым жауға қарсы шайқастарда амалсыздан тұтқынға түсіп, концлагерлерден қашып шы­­ғып, Италия, Франция, Балқан түбегі елдеріндегі партизан қозғалысына қа­тыс­қандар бар екендігінен біл­генімше хабардар еттім. Үшінші сауалына көшіп, «Пар­тизан қыз-келіншектер бұл ауданда бар ма?» деді. Мен білмейтіндігімді айттым. Жауа­бымды үнсіз тыңдап отырды. 

Бұл сұрақты бекерден-бекер қоймаған екен ғой.  Ұлы Отан соғысы жылдарында Украина, Белоруссия әскеріндегі пар­тизан қозғалысының көш­басшысы болған батыр рес­публикамыздағы партизан қозғалысына қатысқандарды түгел білетіндіктен сұрақтың қойылу себебін кейін түсін­гендей болдым.     

Бүгінгі Еуразия құрлығын мекен еткен, ұшқан құстың қанаты талатын, кең-бай­тақ жерімізді сырт жау­лардан қор­ғауда, батыр бабала­ры­мыз­дың жарлары анала­ры­мыз да, ба­тырлық пен ерліктің өнегесін көрсетіп шайқастарда мерт болғанын білеміз. Со­лардың бірі Бұқарбай ба­тырдың жары – Шынар ана­мыздың қаскөйлерге қар­сы шайқасы кейінгі қыз­дары мен ұрпақтарына өнеге болып келеді. Ұлы Отан соғысы жылдарында Әлия мен Мәншүк, ұшқыш Хиуаз Доспанова болса, жа­лағаш­тық партизан қыз Тұр­ғанбике Жұмабайқызының төрт жыл соғыстың алғашқы күнінен бастап соңына дейін Беларуссияның сазды-батпақты ормандарында қар жамылып, мұз жастанып, құндақтаулы баласын қап­шыққа салып, арқалап жүріп жеңісті жақындатуға жаумен бетпе-бет шайқасқанын бұл күндері біреу білсе, біреулер біле бермейді. 

Бүгінгі әңгіменің арқауы болып отырған Тұрғаш Жұмабайқызы (шын аты Тұрғанбике) 1922 жылы Жалағаш қыстағында дүниеге келген. Оның әкесі Піржанұлы Жұмабай осы Ақсу өңірінде 1885 жылы дүниеге келіп, өмірінің соңғы күніне дейін теміржолда жұмысшы болып істейді. 1937 жылы  52 жасында дүние салды. Шешесі Жүсіпқызы Алуа 1898 жылы Қараөзек бойындағы «Қызыл үй Мортық» деген жерде дүниеге келіп, 1959 жылы 61 жасында Жалағаш қыстағында қайтыс болған. Темір жолда жұмыс істей жүріп, көп нәрсені ойға түйген Жұмабай қызының білім алғанын, орысша оқығанын қалайды. Әрине, бұған сол кездегі саясаттың да, темір жолда жұмыс істейтін орыс ұлты өкілдерінің көп болуы да әсер еткені анық. Тұрғаш Жұмабайқызы Жа­лағаш қыстағындағы алғашқы қырғыз-қазақ училищесінде, кейін Сталин атындағы мек­тепте оқыған. Аталған мектепті 1939 жылы үздік бітіргенімен, жоғары оқу орнында оқысам деген ар­маны жүзеге аспайды, бұған Тұраштың отбасы жағдайы мүмкіндік бермейді. Сол жылы ол елге демалысқа келіп жатқан Қаражігітов Батырхан деген жас офицермен танысып, бұл таныстық үлкен сезімге ұласады. 

Екеуі бас қосқаннан кейін Белоруссияға, яғни күйеуі қызмет атқарып жүрген Батыс әскери округіне қарай сапар шегеді. Міне, Тұрғаштың Белоруссия жеріндегі күндері осылай басталған болатын. Ол кезде қазақ қыздарының ел асып, қиян шетке кетуі сирек болатын жайт қой. Анасы Алуа да, туыстары да алаңдаулы болады. Бірақ үш-төрт айдан кейін жастардан келген хат пен фотосуреттер олардың алаңдауларын тыяды.

Ол кезде Батырхан Қара­жігітов Белоруссияның Бори­сов ауданындағы Логойск де­ген жерде Қызыл армия қата­рында взвод командирі болып қызмет атқарып жүрген лейтенант еді. Сонымен ерлі-зайыпты екеуі 1940 жылдың шілде айында ұл балалы болады.

Бұл тұста Германиямен арадағы соғыс қаупі туралы жалпы ел білмегенмен, шекара маңындағы әс­кери­лердің сезгендігі, дайын­дық шараларының жүргі­зіл­гендігі белгілі. 1941 жыл басталысымен Тұрғаштың елге қайтқысы келеді. Ауылды, туған-туыстарын, ана­сын сағынады. Өздері ара­ласатын әскерилер мен олар­дың әйелдері арасындағы соғыс туралы әңгімелердің де әсері болғаны анық. Алайда, Батырхан жазда демалыс алып, екеуі бірге баратындықтарын айтып, оның елге жүруін кешеуілдетеді.

Көп ұзамай бейбіт күн кешіп, мамыражай тіршілік етіп отырған ел аспанын соғыс бұлты торлады. Басқыншылар екі ел арасындағы шартты бұзып, бар әскери күшін Кеңестер одағына төкті. 1941 жылғы маусымның 22-сі күні сағат таңғы 4-те әскери дабылмен кеткен Батырхан сәлден соң-ақ телефон арқылы Тұрғашқа «Тез арада елге қайт» дейді. Бірақ бұл кезде олар жау қоршауында қалып қойған еді.

Бұлар тұрған әскер  қалашықта адам түсініп болмайтын аласапыран бас­талды. Жылаған бала, үрейлене жүгірген әйел­дер, әр тұста жарылған бомба, ысқырған снаряд... Әскерилердің бар­лығы да алғы шепке кеткен, олардан хабар жоқ. Тек алыстан соғыс дабылы естіледі. Міне, осындай жағдайда панасыз қалған әскери қала­шықтағы тұрғындар жақын жердегі Логойск орманын паналайды. Осы кезде олардың қатарына жаралысы бар, басқасы бар әскерилер де жинала бастайды. Арасында жоғары шенді командирлер де, сержанттар мен қызыл әскерлер де болды.  Өз бө­лім­шелерінен қалып қой­ған, адасып кеткен саяси қызметкерлер де баршылық еді. Солардың ішінде №2-ат­қыштар дивизиясының көш­пелі баспахана бастығы аға политрук Уәли Божанұлы Оразбаев (ұлты-ноғай) бос­қын­дардың барлығын бір топқа жинап, жасырын қару­ланған үлкен топқа әкеліп қосады. Батырханнан хабар ала алмаған Тұрғаш алаңдаулы еді. Ұлын бірде арқалай, бірде қолына ала бұйрық бойынша әрекет етуге көшеді. Бұлар жаудан кек қайтаруға кіріседі, басқыншылар үшін үлкен қауіпке айналады.

Аталған топтың командирі Николай Дорбин екен. Бір­тіндеп топтары көбейіп, «Большевик» деген партизан отрядын құрып, аз уақыттың ішінде «Николай Щорс» атындағы партизандар бри­гадасы атанды. Осы бри­га­даның әскери комиссары Уәли Оразбаев болды. Ал, кейіннен жазушы болған партизан Тоқтағали Жангелдин («Пар­­тизан күнделігі» атты кі­таптың авторы) Борисов ауда­нының жасырын ком­сомол ұйымының бірінші хат­шысы екен. Тұрғаш апайдың есеп карточкасын сол кісі толтырыпты. Белоруссиядағы партизан қозғалысына 1500 қазақстандық қатысса, со­лар­дың ішінде Тұрғаш та бар еді. Осылайша оның партизандық күндері басталады.

Соғыстың басталғанына бес-алты ай өтсе де, олардың отрядында радист болмайды. Келесі 1942 жылдың қаңтар айының аяғында Мәскеуден арнаулы радиотехника мек­тебін бітірген Нұрғаным Бай­сейітқызы келіп, партизан бригадасына көмек көрсетеді. Осылайша, «Үлкен жермен» байланыс орнатылды. Нұр­ғаным партизандарға соңғы хабарларды, «Со­винформ­бюро­­ның» хабарларын баян­дап отырады. Нұрғаным Тұр­­ғашты радио­техникаға үй­реткеннен кейін, өзі жауын­герлік тапсырмамен басқа бри­га­даға ауысып кетеді.

Тұрғаш үш айдың ішінде неміс тілін жетік меңгерді. Кө­біне радиотехниктердің қа­сында болып,  әуе толқынында «Үлкен жерден» келіп жеткен құпия шифровкаларды тәр­жімалап, өте маңызды әрі қажет ақпарларды өз коман­дирлеріне жеткізіп отырды. Қолы бос кезде наубайханада, асханада да көмек көрсетті. Барлаушылар «тіл» әкелсе, тұтқыннан жауап алуға да қатысады. 1944 жылдың та­мыз айының 23-і күні неміс басқыншыларынан Белорус­сияның көптеген жері азат етілгеннен кейін Тұрғаш Жұмабайқызы II дәрежелі «Ұлы Отан соғысының пар­ти­заны» орденімен мара­пат­талады.

Бұған дейін олар небір қаһарлы күндерді, мазасыз күндерді көріп, оқ пен оттың арасынан өткен болатын. Бірде бұлардың тобы партизандарды жоюға шыққан фашистердің үлкен бөлімімен бетпе-бет айқасқа түседі. Қардай бораған оқтан сытылып шығу да оңай шаруа емес еді. Әр ағаштың түбін паналаған партизандар өз отрядтарына қарай бет түзейді. 

Автоматын қыса ұстап, жауға кектене оқ төккен бір партизанның арқасында таңылған түйіншек жүрді. Бұл – ұлын арқасына таңып алып жауға қарсы оқ боратқан қазақ қызы Тұрғаш, партизандар Тамара атап кеткен Тұрғанкүл Жұма­бай­қызы болатын. Кейін Тұр­ғаш апай ауылдастарына осы туралы: «Жан алып, жан беріскен айқас, бораған оқ соғысқа шегініп келеміз. Бір кезде арқамдағы бала бірден ауырлап кетті. Не болғанын түсіне алмадым. Бірақ жүрегім бір жамандықты сезгендей ту­лай жөнелді. Оған қарайтын ша­ма жоқ, ізім өкшелей қуған ит ерткен неміс автоматшылары, тек құтылуды ойладым.  Жан­таласа соғысып, жаудан қара үздік, отрядқа келгесін қаруластарыма «Арқамдағы бала қимылдамайтын сияқты, шешіп алып көріңіздерші» дедім. Сөйтсем оған жау оғы тиіп, о дүниелік болып кеткен екен» депті. Күйеуі хабарсыз кетіп, ал ұлынан көз алдында айырылған Тұрғаш енді жауға одан сайын кектене түседі.

Ол Отан соғысы тарихында маңызды ұрыстардың бірі болып саналатын Одер ма­ңындағы шайқасқа қа­тысады. Жаудың терең тылына Одер өзенінің маңына оларды бір түні ұшақпен апарып салады. Бұлар сол маң жаудан тазар­ғанша өздеріне жүктелген жауынгерлік міндетті абы­рой­мен орындайды. Орталық қару-жарақ, дәрі-дәрмек, азық-түлікпен, қажетті жарақтармен, киім-кешекпен қамтамасыз етіп, үнемі байланыс болып, жаралылар әкетіліп отырады. Бірде шағын топ із жасыру мақсатымен орманда келе жатқанда жау қолына түсіп қалады. Комендатураға әкеліп қинап жауап алса да, ұрып-соқса да жөндерін айтпайды. Бұдан соң оларды «өлім лагеріне» айдайды, бір-екі ер кісіні сол жерде атып тастайды.

Лагерьде жұмысқа са­лады, бірнеше тілге жетік бол­ғандықтан, Тұрғаш асханаға ыдыс-аяқ жуушы болып орналасады. Тұтқындарға та­мақ бермейді. Ол неміс сол­даттары асханасынан та­мақ ұрлап алып шығып, түнде бараққа келгенде қа­сын­дағыларға үлестіріп оты­рады. Бірде бараққа қай­тып келе жатып, қоршау ішінде тұтқындардың ағаш жа­пы­рағын жеп тұрғанын көріп, ұрлап әкеле жатқанын соларға лақтырады. Неміс солдаттары көріп қалып, бұрап қолын сындырады. Алайда барақтағы тұтқын әйелдер арасынан сынықшы табылып, мұның қолын емдеп шығады. Арада екі-үш айдай уақыт өткен соң бұларды партизандар құтқарып алады да, ол бұрынғы отрядына қосылады.

Деректерге сүйенсек, Тұрғаш 1945 жылы тамыз айында елге оралады. Оның елге келуіне қатысты Шайхы Жүсіповтің естелігінде біраз мағлұматтар айтылады. Жеті жыл елде болмаған, орыс, украин, неміс, белорус тіл­дерін жетік білген оның ауыл­ға келген сәтте қазақшаға қиналғанын айтады. «...Тұрғаштың киімдері әлі де көз алдымда. Үстінде гимнастерка, иығында погон, басында пилотка, шашын қысқа қиған, юбкасы, аяғында хром етігі, белінде былғары белбеуі бар...» деп суреттейді Ш.Жүсіпов.

Бұдан соң екі-үш ай өткесін Батырхан да елге оралады. Сонда Тұрғаш «Батырханды партизан болып жүргенде кездескенде атып тастар едім. Баламен екі жыл азап шегіп, қанша қиналдым. Соғыс басталмай тұрып елге апарып таста деп қанша жалынғанмен тыңдамады, ақыры ұлымнан айырылдым...» депті. Жаны күйген ана осылай демегенде, не десін?!

1945 жылы аудан орта­лы­ғындағы балабақшаға мең­геруші болып қызметке ор­наласқан Т.Жұмабайқызы 1947 жылы өмірден озады. Соғыс салған жара жазылмай бақилық сапарға аттанып жүре берген қазақ қызының, Сыр аруының тағдырына қатысты, өмір жолына байланысты әлі талай зерттеулер жасалар, әлі талай еңбектер жазылады деген үмітпен қорытынды жасап, ой түйеміз. 

Көнекөздердің айтуынша, Тұрғанбике дүниеден өткеннен кейін Батырхан Түркістан әскери округінде қызметін жалғастырған. Отбасын құ­рып, зейнет демалысына шы­ғып, Алматы қаласында тұр­ған көрінеді. Осы мақаланы жазуда ауданымыздың ба­йырғы тұрғыны, бұл күндері Қызылорда қаласында тұратын сексенге жақындаған Тұраш Ақшамұратов ақсақалдан біл­генін сұрадым.  

– Мен 1972 жылы Алма­тыдағы жоғарғы оқу орнында оқып жүргенімде Бұқарбай батыр ауылының тұрғыны Оразалы мен әйелі Жәмиланы ертіп Батырхан ағаның үйіне алып барған едім деп еске алған болатын. 

Сексенінші жылдардың басында Жалағаш қыстағында Батырханның немере қарын­дасы, аудандық байланыс бөлімінде телефоншы болып жұмыс атқаратын Қалдаш Қара­жігітовамен көрші тұрдық. Сонда Қалдаш Алматыда тұратын ағамның үйіне барып келдім деп жүретін. Ал, соғыстан жеңіспен оралған партизан Тұрғанбикені алғаш көріп, оның әскери киіміне таңғалған және сөзін естіген Шайқы сексенінші жылдардың соңында дүниеден өткен.

Сұм соғыста арман ерте сөнді, миллиондаған боздақтар жат жерде көз жұмды. Талай аналар жары мен бауыр еті баласынан айырылды. Уақыт өткен сайын тарих беттері сарғайып, адамзат баласына қайғы-қасірет алып келген екінші дүниежүзілік соғыста еліміздің азаттығы мен бостандығы үшін жандарын қиған ерлердің есімдері көмес­кіленіп барады. Елеу­сіз қалған есімдерді хал­қына қауыштыру, олардың майдандағы жан қиярлық ерлігін бүгінгі, ке­лешек ұрпаққа хабардар ету аға ұрпақтың міндеті деп білемін. Осы тұрғыда жалағаштық Тұрғанбике Жұ­ма­байқызы алда келе жат­қан Жеңістің 75 жыл­дық мерекесі қарсаңында еліміздің тарихынан өз орнын алады деген үміттеміз.

Рысбай КӘРІМОВ,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі,

Жалағаш ауданының құрметті азаматы.