Сыр бойы

 Иә-ә деңіз. Өмір дерегі бір дастанға лайық адамдар болады. Қалайша дейсіз бе? Е-е, құлақ тосып, мұқият тыңдаңыз ендеше...Соның қатарына Қасым Құлманов ағамызды қоссақ, тіпті жарасар еді. Он үш жасқа толар-толмаста әке-шешеден айырылады. Әпкесі екеуі «Қамыстыбас» стансасындағы балалар үйінде тәрбиеленеді. Орталау мектептен соң «Аралбалықтресі» жанындағы оқу комбинатында алты айлық курстан өтіп, балық өңдеу мамандығын алғасын балық қабылдау қызметіне кіріседі.

Хо-ш деңіз. Бұл 1935 жыл еді. Сонда Қасым мырзаңыз он алты жасқа толған-ды. Құдай-ау, пысықай қара домалақ баланың бармаған жері жоқ. Ауан, Бөген, Қаратерең, Қара­шалаң және басқа флоттардың бірінен-біріне ауысып, ара-ара­сында жиырма аттық қуа­ты бар матафлюгаға балық қа­былдайтын марқас қайығын тіркеп, теңіздің қолтық-қой­науын шарлапты-ай!

Әне, солай... Жер-жерді ара­лап, шапқылып жүргенде зау­лап жиырма жасқа жетке­нін де білмей қалыпты-ау!.. 1939 жылдың күзінде Отан ал­дындағы борышын өтеуге әс­кери комиссариаттан шақыру алады. Не тұрыс болсын, қы­зыл вагонға топырлап мініп ба­тысқа қарай жөнеп береді ғой...

Со-нау жер түбіндегі Арал теңізінде жайбарақат жүзіп, жетімдіктің азабынан енді-енді арылдым ба деп, күлімдеген оны күтіп тұрғандай-ақ, 1939 жылдың қараша айының ­30-да кеңес-фин соғысы бұрқ етті. Осыдан бір күн бұрын 29 қарашада В.Молотов радио арқылы сөз сөйлеген-ді. Ақыры осылай болды.

Расында, КСРО Финляндия­ны өзіне қосып алып, Социа­листік елге айналдырып, Ле­­нин­градтың ту сыртынан тө­не­тін қауіпсіздікті сақтау мақ­сатын көздеген-ді. Финдердің  бірінші және екінші қорғаныс шебін зеңбірекпен соғып, қи­қалап қиратып, шекараға 12 шақырымдай сұғына кіргенде финдердің бітім сұраған ха­ба­ры келеді. Әйтсе де, бұл соғыс мыңдаған боздақты құр­бандыққа шалып өте шықты.

Әттең де, әттең,  әттең-ай!.. Қасым Құлманов қатар-құрбыларымен әскери жатты­ғулардың түр-түрінен өтіп, кіші сержант шенін алып, ертең бір күн елге қайтамыз деп сағыныш жүрегі лүп-лүп соққан күннің ертеңіне, 1941 жылдың 22 маусымында стол­быға бекітілген үлкен радио:

– Германия фашистері опа­сыздық жасап, тұтқиылдан ше­караны басып кірді. Бар­лығы майдан үшін! – деп зарлады.

Бұл зұлымдыққа не шара?! Бәрі үнсіз. Ауыл да  еңбек етіп, жақсы-жаманды көріп, одан соң  Фин шайқасына қатысып, ақ қар жастанып, түн қатып, аз-кем бейнетті бастан кешкен Қасым Құлманов дүр сілкінді. 

– Нартәуекел, – деді ол саңқ етіп, – Ер жігіттің басынан не өтпейді? Елді, жерді қорғау – қастерлі борышымыз, әйдә серпіліңдер!..

Жаудың сан жетпес бомба­лаушы ұшақтары батыс ше­караға шүйілді дейсің! Оларды әуе шабуылынан қорғану әс­керлері зениткалардан оқ жау­дырып қарсы алды. Пол­ковник И.Удовиченко басқа­ратын №10 арнайы әуе шабуылынан қорғаныс бригадасына қарас­ты №133 зенит-пулемет бата­льоны да соғыстың алғаш­қы сағаттарында-ақ жаудың ұшақтары мен жаяу әскерле­ріне қарсы қиян-кескі ұрыс жүргізді. Осы құрамда кіші сержант Қ.Құлманов та бар еді. Әрине, тұтқиылдан тиіскен жаудың жойқын күшіне төтеп беру мүмкін болмады. Әсіресе, Литваның Паневежский уе­зінің аумағындағы қырғында талай боздақтар оққа ұшты. Батальон ұрыс сала отырып кейін шегінді. Ал біздің кейіп­кер қайда?! Әскери коман­до­ваниеден «Кіші сержант Қасым Құлманов ұрыс дала­сында хабар-ошарсыз кетті деген» «қара қағаз» сол 1941-дің 23 шілдесінде «Сексеуіл» стансасына жетті. Ағайын-туыс у-шу! «Алла-ай, жетімек-ай, небәрі бір-ақ ай шайқасқаны ма?! Жау­дан өшін алып та үлгермегені-ау!.. Алла байғұс-ай» деп ел болып жыласты.

Жо-жоқ, олай емес-ті. «Қа­ра қағаздың» қанша жол жүр­генін қайдам? Алапат, қиыр-шиыр шақ қой. Қателік те, ағаттық та жүдә көп-ті. Ал, Қасым жауынгер құдайға шү­кір, есен-сау еді. Бір топ зе­нитчик-артиллеристер болып жау қоршауын бұзып, 1941-дің 2 шілдесінде Псков қаласы маңындағы 38-запастағы ат­қыш­тар полкіне келіп қосыл­ған-ды. Оның Ленинград әс­кери сараптау пунктіне кел­ген­дігін растайтын 1147 санды тізімге алу карточкасы қо­лымызда.

Одан әрі не болды дейсіз-ау! Дұрыс, жүдә дұрыс... Әс­кери сауаты бар, бұл жауын­герден кіші командир шығады деген ұйғарыммен басшылары Қ.Құлмановты Ленинградтағы Артиллерия училищесіне оқу­ға жолдайды. Алайда, мұнда жау жақындап қалғандықтан, стратегиялық маңызы бар оқу орны Сібірге, Томскіге эва­куацияланады. Қ.Құлманов же­делдетілген алты айлық курсты Пуазо технигі, яғни артиллерия мен зенит арқылы атуды басқару құралының техник-маманы (прибор управление артиллерийским-зенитным огнем) ретінде бітіреді. 1942 жылдың қаңтар айында КПСС мүшелігіне қабылданады.

Жалпы 1942 жыл Ұлы Отан соғысының тарихында өте-мөте ауыр кезең болды. Не­містер Ленинградты жермен жексен етпекші болып ала­сұрды. 1941-1944 жылдар ара­лығында құрсауға алды. Әсі­ресе, Мча қалашығы ма­ңын­дағы ұрыстар 1,5 жылға со­зылды. Кіші командир Қ.Құл­манов 285-атқыштар ди­ви­зиясының 1013-атқыштар пол­кінің сапында қиян-кескі шай­қастарда жүрді. Осындағы ерлігі бағаланып, ол 1942 жылдың күзінде «Ерлігі үшін» медалін омырауына тақты. Қызыл армияның тынымсыз ша­буылы нәтижесінде ғана 1943-тің қазан айында неміс­тердің қорғанысы сетінеп, олар Чуд көлінің шығысына қа­рай шегінуге мәжбүр болды. Біздің кейіпкеріміз жауды Ле­нинградтың іргесінен бір­жола қуатын «Новгород-Лужск» соғыс операциясына да қатысып, «Чуд-Любин» ба­­­ғы­тында шабуылдаған 285-ат­қыштар дивизиясының са­­пында бақылаушы әрі наб­людатель ретінде көзге түсіп, «Ленинградты қорғағаны үшін» медаліне ие болды. Одан әрі Порохов қаласын жау­дан босатуға, «Алхимово-Трегубово» мен Псковтың Ве­ликая өзеніндегі неміс бекі­ніс­терін жоюға да белсене ара­ласады. 285-атқыштар диви­зиясы 1945-тің 10 қаңтарынан атақты «Сандомир-Силезск» опе­рациясында да даңқы шы­ғып, ұрыс сала отырып, герман жеріне қарай жақындай береді. Жаны қысылған жау біздің танкілерге қарсы соңғы рет модификацияланған реактивті снарядпен атылатын қол қаруы – фаустпатрондар мен панцир патрондарды қолданып, қала мен елді мекендердің арасы­нан өтіп бара жатқан танкі­лерді әжептәуір шығынға ұшы­ратты. Дегенмен, пәрменді күш қойсын ба, Қызыл Армия олардың мықты деген қорға­ныстарын быт-шыт етті. Осы ұрыстарда «Богдан Хмель­ниц­кий» орденді, номері 285 «Домбровск» атқыштар диви­зиясының 1013-атқыштар пол­­­­кі­нің, 1-атқыштар бата­льо­­нінің парторгі кіші лей­тенант Құлманов Қасым да аянбай шайқасып, Ерлік үлгі­сін көрсете білді. Бұған дәлел ретінде «Қызыл Жұлдыз» ор­деніне ұсынылған марапат­тау парағындағы жазбаларды кел­тірсек, артықтық етпес.

«...В бою 15-16 марта 1945 года по ликвидации оппельн­ской группировки противника и прорыва обороны в районе населенного пункта Кирхберг тов. Кульманов находясь в бое­вых порядках пехоты и ру­ководя подразделением ус­пешно отбил 8 контратак про­тивника. Уничтожив при этом 8 гитлеровцев и троих захватил в плен. Во время этого ожесточенного боя тов.Кульманов был тяжело ранен и эвакуирован в госпиталь. 

За проявленную отвагу и мужество в боях с немецкими фашистами тов. Кульманов дос­тоин награждения ордена «Красная звезда».

Командир полка, подпол­ков­ник (Алексеев).

9.06.1945 год.».

Осы ұсынысқа орай 285- «Богдан Хмельницкий» ор­ден­ді атқыштар дивизия­сы­ның арнайы бұйрығы шығады. Сөйтіп Қасым ағамыз Жеңіс күнін Австрияның астанасы – Венада қарсы алады. Демек, ол Ұлы Отан соғысына Балтық жағалауында кіші сержант ше­німен кірісіп, батальон пар­торгі болып, кіші лейтенант шенімен аяқтайды. Сөйтіп 1945 жылы, яғни алты жыл сыртта жүріп, онда да шылқыған қан­ды шайқастың алай-түлей от-жалынның ортасынан ауыр жарақатпен елге оралады.

Тіршілік ету керек. Сол 1945-тің желтоқсан айында-ақ «Аралбалықтресі» ком­со­мол ұйымының хатшы­лы­ғына сайланады. Кадр бө­лімін басқарады. 1949 жылы ау­парткомның нұсқаушы­лығына шақырылып, одан әрі 1951-дің қазаны мен 1952-нің шілде айлары аралығында Қазақстан Компартиясы Орталық Коми­тетінің жанындағы тоғыз ай­­лық курсының тыңдау­шы­сы болады. Оны тәмам­дап кел­гесін ауатком төраға­­сының орынбасары қыз­метін атқарады. Е-е, одан аупарт­комның өндіріс-транспорт бө­лімін басқарады. Қасекең Мәс­кеудің тамақ өнеркәсібі институтына сырттай оқуға түскен-ді. Сосын да болар 1954 жылдың желтоқсанында «Ұзынқайыр» балық зауы­ты­ның директорлығына тағайын­далады. Осында ол табан аудармастан сегіз жыл істейді. Аудандық балықшылыр тұ­ты­ну одағы мен аудандық тұрмыс қажетін өтеу комбинатына басшылық еткен кезде де Қасым Құлмановтың абыройы асқақтай түсті. Қай салада олқылық болса, оны партия сонда жібереді. Әйтсе де, со­ғыста алған жарақат сыр беріп, алдына кесе-көлденең тұра берді. Асыл азамат небәрі елу үшінде, халыққа танымал бо­лып дүрілдеген шақта 1972 жылы дүниеден озды.

Қасекең 28 жасында Манар Тайжанқызымен танысып, бір-бірін қалап тұрмыс құрған екен. Одан жеті ұл-қыз өрбіпті. Ата­сының жүзжылдық асында  неме­ресі Анар Қасымова арнау өлеңін оқыды.

Ашық болсын 

ұл-қызыңның таңдары,

Белгілі ғой биіктерге 

самғары.

Жүз жылдықта ұрпақтарың

қауышып,

Орындалсын Қасым ата 

арманы! – 

деп төгілтті.

Тәуелсіз еліміздің ірге­сін бекіте түсуге Қасым Құл­ман­ұлынан тараған 18 немере мен 26 шөбересінің де лайықты үлес қосарына бек сенімдіміз.

Шәкірат ДӘРМАҒАМБЕТҰЛЫ, 

дербес зейнеткер. 

Арал қаласы.