Сыр бойы

Алдымда Арал теңізінің 1957 жылы одақ астанасы Мәскеуде басылып шыққан, етек-жеңі далиған, бүктей-бүктей сілікпесі шыққан ескі атлас картасы. О кездері ақжал толқындары жағалауды ұрып жататын алып айдынның қазіргі кезде күш-қуа­ты қайтып, жүз шақырымдай алысқа шегінген табанын Кіші Арал суы шайып жатыр...

Картаға үңіліп осы теңіздің о шеті мен бұ шетіндегі шағын аралдарды саусағымның ұшы­мен жағалап іздеп отырмын. Міне, Арал теңізіндегі шағын аралдар иненің жасуындай кішкентай нүктелермен белгіленіпті. Сол нүктелерден «Көкарал» түбегін тауып, жан-жағын бір мая шөпке түскен инесін іздеген адамдай көзімді айырмай тінтіп, бұрынғы «Ауан» елді мекенінің тұсына келдім. Бұл қиялгер жазушы Абдул-Хамид Мархабаевтың кіндік қаны тамған ата жұрты. Онан әріде Ақбасты... Онан әріде бір шеті Ақтөбе облысына ұласқан, Ұлықұм, Кішіқұмға кірігіп кеткен Құланды түбегі. Бұл енді әлемге әйгілі қаламгер Нұрпейісов Әбдіжәміл ағамыз­дың дүние-ғаламды сүбелі дүниелерімен дүрілдеткен кішкентай ауыл.

Ал үстіміздегі жылы сексен жастың сеңгіріне аяңдаған белгілі журналист-жазушы Айжарық Сәдібекұлының балалық іздері де сол Арал теңізінің алқаракөк айдынына тұмсығын тығып жатқан «Қармыс» дейтін шағын балықшылар ауылында қалған. Осы елді мекенде байыр­ғы балықшының отбасында дүниеге келген шекесі торсықтай ұлдың шілдеханасына жиналған ауылдың үлкен кісілері Сыражадин есімін еншілепті.

Алайда, екі-үш күн жолау­шылап кетіп ауылға келген әке­сінің ағасына бұл есім ұнамаған көрінеді. Үлкендерді дастархан басына қайта жинап: «Ау, бұл бала Ай туып, айнала жап-жарық болып тұрғанда дүние есігін ашқан жоқ па?» деп жөргегінде жатқан сәбидің құлағына үш қайтара «Сенің атың Айжарық» деп айқайлапты.

Сол Айжарық ауылда жеті­жыл­дықты, Ауанда орта мектепті ойдағыдай аяқтағасын ара­да 4 жыл өткенде Қызылорда пединститутының филология факультетіне оқуға түседі. Бұл саланы таңдауға оған меніңше классик жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Курляндия» романының кәдімгідей әсері болған сияқты. Өйткені, сонау қырқыншы жылдардың соңына қарай шағын ауылдың үлкен-кішісі балықшы әкесінің қоржын тамына кеш түсе жиналып, әлгі романды бала Айжарыққа оқытады екен. Сонда, Көкаралдың шалдары сол жазушы шығармасындағы Есей, Баян есімді кейіпкерлерін біразға дейін естеріне түсіре алмай бастарын қатырып отыратын. Жетілік шамның жартымсыз жарығы астында етпеттей жатып «Курляндияны» оқып жатқан бала Айжарықты кідіртіп қойып: «Әй, бұл төңіректе Есей деген жігіт, Баян деген қыз болған жоқ сияқты еді ғой. Сонда, бұл кім болды екен» деп, бір-біріне сұраулы жүзбен қарап, әркім әртүрлі жорамал айтып, дабырласып қалатын. Бұл Есей мен Баянның көркем шығарманың кейіпкерлері екенін көмейінен жүрегі көрінетін, аңқылдағанда алдына жан салмайтын ақкөңіл ауыл адамдары қайдан білсін.

Сөйтіп отырғанда бала Айжарықтың кірпіктері айқасып, көздері жұмылып кететін. Сол адамдар кейін Көкаралдан ірге көтеріп, тұс-тұсқа қоныс аударғалы қай заман. Сол ағайындардың бірқатары Айжарық ағамыз дүниеге әлі келмеген кезде әртүрлі себептермен шекаралас елдерге жер ауып кеткен еді. Солардың бірі Айжекең орта мектепті бітірген жылы Көкаралға қыдырып келген көрінеді. Ресейдегі Магнитагорскіден әкесі мен шешесі орыс орта мектебін бітірген қызымен келген. Кілең көк көздердің ортасында оқыған қыз шалалау болып бойжеткен екен. Ата-ананың ниеті ағайындармен құдаласу болған көрінеді. Бірақ Көкаралдың бой­дақтары қызбен еркін тілдесе алмады. Сол қыз сол жолы Алматыға барып мединститутқа қабылданыпты. Айтқымыз келгені, болашақ жазушы осындай ортада түлеген еді. 

Ол уақытта аудан орталығы Арал қаласына теңіз қолтығының тұрғындары тек ұшан теңіз арқылы кемемен жетуші еді. Кейінірек қой «Ан-2» ұшағының қатынай бастағаны.

***

Айжекең 1968-жылдан бері Қызылорда қаласында тұрып жатыр. Алғашқы тырнақалды дүниелерінен бастап осы күнге дейін жазған-сызғандары Сыр бойындағы осы қалада жазылып, жарық көріп келеді.

Институт қабыр­ғасында оқып жүрген әуелгі жылдары филология-тарих ғылымымен айналысуды армандаған Айжекеңнің қаламынан «Әлімнің әжесі» деген тұңғыш әңгімесі облыстық газетте 1962 жылы жарияланса, қоғам қайраткері Жүсіпбек Арыстанбековтың «Жалынды жүрек» хикаяты туралы жазып көрген алғашқы рецензиясы да сол жылы «Қазақ әдебиеті» басылымында, ал «Асуда» деген алғашқы очеркі 1963 жылы өлкелік «Оңтүстік Қазақстан» газетінде жарық көрген.

– Жазушы болу өмір бойы жазу, іздену, оқу, – дейді Айжекең. – Менің туған ауылым Көкаралда алғашқы оқыған кітабым Әбдіжәміл ағамыздың «Курляндия» романы болса, кейін қазақ, орыс және шетелдік классиктердің шығармаларын үлгер­генімше оқып зерделедім. Бірақ қанша ізденіп оқысам да, оқудың түбіне жете алмадым. Оқығандарымнан оқи алмағандарым жетіп-артылады. Қаламгерлердің ілгері-кейінгі жарық көрген шығармаларын үлгер­генімше жата-жастана оқы­­дым және қолым қалт еткенде қайыра соғып оқып та жүрдім.

Расында әсіресе теңіз стихиясы, балықшылар тұр­мысы туралы шығармаларды және төрт­­күл әлемге түгел аян болған классиктер­дің әдеби дүниелерін көзі ұйқыға кеткенше кеміретін. Әсіресе фантас жа­зушы Жюль-Верннің рома­нын, Эрнест Хе­мингуэйдің «Шал мен теңіз» хикаясын, Иван Буниннің теңіз та­биғаты туралы әңгіме-хикаяттарын, қа­зақ әдебиетіндегі Әбу Сәрсенбаевтың, Әбдіжәміл Нұрпейі­совтің, Зейнолла Шү­­­кіровтің, Балтық теңізін жайлаған елдерден шыққан қаламгерлердің теңіз, оның жағалауындағы адамдар­дың ты­ныс-тіршілігі жа­йында жазғандарын қада­ғалап қайта-қайта оқи­тын. Бұны Айжекеңнің жаратылысына сіңген қасиеті десек те болады. Сондайда балықшы әкесінің қара қайығында ескекші болып еңбек жолын бастағаны еміс-еміс есіне түсіп, балалық шағына қайта оралатын.

Сонан да болар, Көк­­арал жерін­дегі Қаратөс, Өндір, Сар­­ша, Кәріжол сияқ­ты жер атаулары­ның шоқтығы Айжарық үшін басқа жерлер­дің Жерұйық, Жи­де­лібайсынынан ана­­ғұрлым артық се­­зі­летін көңіліне. Қы­зыл шұнақ аязды, ақ басқын боранды Арал­дың қытымыр қысында көкше мұз мәрмәр тастай қат-қан кезінде Аралдан Көкаралға, Көкаралдан Аралға үкімет жұмысымен жүрген жо­лаушылар жарамды жылқыны жегіп, қашаубай шанамен қатынайтын. Екі ара әжептәуір жер. Бірақ жер апшысын қуыр­ған ат шана азанда қаладан шыққан адамды кешкі күн қызылқұлақтана, кейде ымырт үйіріле Көкаралға жеткізуші еді. Осы суреттер оқта-текте еске түссе жаны жас, қолы қаламнан бір сәт босамаған, шау тартса да шалдықпаған ағамыздың жүрегіне мизам шуақтай себезгілейді.

Өзі аттай алпыс жылдан бері ажырамай келе жатқан «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған әде­­биет мәселелері жө­нін­дегі мақалаларға орай тұрақты түрде ой-пікірін әдеби ортада айтып, атсалысып келе жатқан аға қаламгердің есімі журналист ретінде де қарт Қаратау мен айдыны Аралдың арасын жайлаған қалың елге етене таныс. Алғашқы жур­налистік жолын Қар­­­мақшы, Жалағаш ау­­­дандық газеттерінен бастаған Айжекең 1971-1997 жылдардың ара­лы­­­ғында Қызылорда об­­лыстық «Сыр бойы» басылымына аға тілші, бөлім меңгерушісі және редколлегия мүшесі болып ұзақ уақыт қызмет атқарған. Жазушы әр жылдары жазған әдеби дүниелерінің басын зейнетке шыққан соң ғана құрап кітап етіп, оқырманына ұсына бастады. Мысалы, қаламгердің «Аққұмның ақ түндері», «Ашық мұхитқа шыққан алып», «Жұмыр жерде біз бармыз», «Шұғыла шуағы», «Дарияның тұмасынан жыр борат­қан», «Парасат майданы», «Қараша үйдің келіні» тәрізді деректі және көркем әдеби дүниелері жарық көріпті. Олары шағын әңгімеден бастап көлемді хикаяттарына дейінгі баршасының оқырман оясынан шыққан сүбелі дүниелер. Ал, баспа тартпаларында және қолында уақытын күтіп жатқан әдеби қолжазбалары қаншама. Солардың қатарында «Өлермен өмір» романы, «Теңіз жайлаған ел» жинағы баспада кезегін күтіп жатыр.

– Менің кіндік қаным теңізге тұмсығын тығып жатқан «Қармыс» деген кішкентай ауылдың топырағына тамған, балдәурен балалық шағым ақ құмашықты осы жерде өтті ғой. Ауылда «Қармыстың моласы» деген көне бейіт болатын. Сірә, ауылдың атын осыған байланысты қойған болса керек. Қайдан білейік, ол кездері балықтан басқа ас жемеген, балықшыдан басқа адам көрмеген, аңыз-ертегілерді аузымыз аң­қиып отырып тыңдайтын ауыл балаларына бәрі таңсық болушы еді ғой, – деп ағамыз артта қол бұлғап қалған алыс жылдарды ойша шолады.

Қаламгер Айжекең меніңше өзі өмір сүрген дәуірінің талғампаз тамыршысы болды. Қоғамымен бірге біте қайнасып ғұмыр кешті. Оның әр шығармасы өзі тіршілік еткен ортаның сөзіне сөз қосты. Уәжіне құлақ тосты. Солай болуға тиіс. Солай болып та келеді.

Біздің қазақ әдебиетінің қашаннан қарапайым еңбек адамдарының тұлғасын жыр­лауда, ұлы еңбекті насихаттауда ілгеріден қамшы салдырмай келе жатқаны оқырман қауымға аян. Осы орайда, қызылордалық прозашы Айжарық Сәдібекұлының «Жазғы демалыста» деген әңгімесі ойға оралады. Әңгіме желісі тартымды, махаббат жыры. Теңіз жағасындағы ауылда өрбиді.

Ал, автордың «Ректор» деген деректі әңгімесінде баяндалған Әділ Ермековты көрмесем де Жеткерген Қанатбаев есімді ұстазды мен жастау кезімде көрген болатынмын. Мей­лінше қарапайым еді. Алматының жоғары оқу орынында оқып жүргенде Кеңес Одағының Батыры, осы институттың ректоры Мәлік Ғабдуллиннің тікелей қамқорлығына бөленген студент. Арал теңізінің ортасындағы Көкарал ауылының түлегі, мектепті күміс медальмен бітірген, Ұлы Отан соғысында қаза тапқан боз­дақтың баласы.

Жазушы осы кейіпкерле­рін мейлінше шынайы бейнелеген және соғыстан кейінгі аш-аламан кезеңнің ащы шындығын айқын аша білгендігімен тартымды. Жалпы, Айжарық Сәдібекұлы қазақ прозасында ауыл өмірін суреттеуде алдына қара салмаған қаламгерлермен үндес десем, артық айтқандығым болмас. Өйткені, әңгіме, хикаяттарының бәрі шынайы, оқырманына езу тартқызатын тұстары, диалог құрудағы сұңғылалығы айрықша көзге ұрып тұрады.

Біз есіктен еніп, табалдырықтан аттағанда «Ақ бота» атты кезекті әңгімесін жазып жатқан жазушы ағамыздың соңғы бір жылда мерзімді басылымдарда Арал теңізі тағдырына байланысты көлемді проблемалық мақалалар тізбегі баспасөз беттерінде жарияланды. Оларын оқып шыққанбыз.

Айжекең баспасөз саласында қырық жылдан астам уақыт тер төкті. Қаламынан әр жылдары жарық көрген мақала-­очерктерінің негізгі тақырыбы  –  Арал теңізінің тағдыры және адам тағдыры. Тіпті, кезінде Ақтөбе-Қызылорда облыстары бойынша меншікті тілші болып біраз жыл қызмет атқарып, қалам тербеген халықаралық «Түркістан» басылымының әр бетінде қаламгердің уақыт тынысын аңдатқан, осы өлкенің тыныс-тіршілігін тамыршыдай дөп басқан проблемалық мақалалары, очерктері жиі-жиі жарияланғаны есімізде. Қаламгер жалғыз ғана оңаша ой ойлап, жазу-сызумен ғана шұғылданған жоқ. Аймаққа қаламы қарымды азамат жазушы ретінде де танылып, қоғамдық өмірге де белсене атсалысқан тұлға.

Сонау тоқсаныншы жылдардағы «Невада-Семей» антиядролық қозғалыстың Қызылорда облысындағы ұйымын алғашқы ұйымдастырушылардың қатарын­да болды. Осы қозғалыстың мүшесі ретінде мерзімді басылымдарда батыл үн қосқан қаламгер Қазақстан Журналистерінің VIII съезіне катысып қайтты. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Грамотасымен, партия, Совет, кәсіп-­одақ, комсомол органдары мен журналистер одағының мақтау грамоталарымен 16 мәрте, 4 мәрте мемлекеттік медальдармен, 2 рет жергілікті әкімдік пен мәслихаттың марапаттарына, Елбасының Алғыс хатына ие болған белгілі қаламгер Айжарық Сәдібекұлы екі рет «Қызылорда облысының үздік журналисі», облыс әкімінің екі мәрте стипендиаты, «Арал ауданының құрметті азаматы» болды.

Журналист-жазушының өмір­лік ұстанымы – оқырман көңілінен шығатын көркем де шырайлы шығармалар туындату. Осы мақсатта ол ерінбей-жалықпай еңбек етіп келеді. Ла­йым, жасыңа жас қосылып, шығармашылықтың биік шы­ңына шыға бер деп тілейміз.

Сонымен бірге інілік ізетпен қаламы қарымды, жазғаны жалынды Айжарық ағамызға төмендегі бірер шумақ жырымызды сексеннің серкесі, ойлы сөздің өркеші атана берсін деген тілекпен ұсынамыз:

...Көзін ашып Қармыста,

Жүзді Аралда балықтай.

Жауһар сөзге болды ұста,

Жаза-жаза жалықпай.

Ойы терең теңіздей,

Он кітабы  –  олжасы.

Бейімбетпен егіздей,

Тынымбайдың жолдасы.

...Өскен жері Көкарал

Көшкен жері Сыр бойы.

Анасындай Аралы

Балықшымен бірге ойы...

Көсем сөзің дара боп,

Көркем сөзбен тең қылдың.

Бойында өстің бала боп,

Көкарал мен Қармыстың.

...Құмда адасқан арабтай,

Көрмегенің жоқ сенің.

Қыдыр көрген қонақтай,

Құтты болсын, 80-ің!   

Толыбай АБЫЛАЕВ,

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,

Жарасқан Әбдірашев атындағы әдеби 

сыйлықтың иегері.