Сыр бойы

 Бұл осыдан тура жетпіс жыл бұрын болған оқиға еді. Ол жөнінде қырық-елу жыл бұрынырақ белгілі журналист Шәкірат Дәрмағамбетов қалам тербегені есте. Ардагер журналист «Ержүрек ұшқыш» атты бұрын облыстық, респуб­ликалық басылымдарда жарық көрген бұл мақаланы «Арал арайы» атты очерктер жинағына да қосыпты. Біз қы­зылордалық ержүрек ұшқыш Хамит Қалиев туралы, оның ел-жұрт таңғалған ерлігі жайлы жоғарыдағы кітаптан оқып шығып толығырақ қаныққан болатынбыз.

Біз бұл тақырыпқа қалай тап болдық? Соны айта кетейін алдымен. Осыған дейін мен аты-жөнін құлағым шалмаған (бәлкім, ол кезде жас болған шығармыз) ержүрек ұшқыш Хамит Қалиевтің есімін әуелі бұрын Қызылорда аэропорты авиатехникалық базасының басшысы қызметін атқарған ағамыз Мұрат Себепов деген кісіден есіттім. Ол кісі маған телефон шалып мән-жайды түсіндірген. Сол ағамыздың айтуы бойынша мен Алматы қаласындағы Дмитрий Душимовпен тілдестім. Бұл осыдан 40-50 жыл бұрын Қызылорда әуежайының іргетасын қалаған, ұшқыш болып қызмет атқарған кісі екен.

– Хамит Қалиев деген ержүрек ұшқышты есітуіңіз бар ма?!

– Е, ол кісімен бір кездері Қызылорда әуежайында тізе қосып еңбек еттім. Нағыз ұшқыш болатын. Ұлы Отан соғысында талай аспан шайқастарына қатысқан батыр адам.

– Бұрын Қызылорда қаласында тұрған дейді ғой.

– Сондағы бұрынғы Полторацкий көшесінде тұрды. Жасы ұлғая келе әуежайда диспетчер қызметін атқарды. Екі мәрте «Әуежай үздігі» төсбелгісін омырауына тақты. Бұл атақ заң бойынша тек бір мәрте ғана беріледі екен.

– Қандай адам еді?

– Айналайын, осы жасқа дейін талай жігіттермен қызметтес, сыйлас болдық қой. Хамит ағамыз тура саф алтын сияқ­ты кісі еді. Ойындағысын бастық демей, басқа демей тура, ашық айтатын. Соған сәйкес әділ, қарапайым адам болатын.

Д.А.Душимовтың өзі де тәжірибелі ұшқыш болған көрінеді. 1963 жылдарғы өлке тұсында Ленинград авиация академиясын ойдағыдай тәмамдаған Дмит­рий туған жерге оралады. Ол жылдары қазіргідей стандартты, материалдық-техникалық базасы түгел, әуежай жоқ. Тұс-тұстан келген-кеткен ұшақтар қонатын әуежай кәдімгі табиғи қара жер көрінеді. Сонан 1968 жылы 18 тамызда обкомның бірінші хатшысы Х.Ш.Бектұрғанов пен облыстық атқару комитетінің төрағасы Ә.Асқаровтардың көп күш жұмсауымен сол заманға сай жаңа әуежай ашылып, алғашқы ұшақты зор қуанышпен қабылдаған көрінеді. Ол кездері мұндай мәселе тура Мәскеуде Кремль қабырғасында шешіледі екен. Сол жылы Аралда да әуежай ашылып, облыстағы авиация саласы жаңа қырымен танылып, өркендей бастапты. 1974 жылы облыстағы ұшақтар қатарын «ЯК-40» ұшағы толықтырып, әуе сапарлары бұдан былай Новосібір, Мәскеу, Павлодар және басқа ірі қалаларға дейін жалғасыпты. Сөйтіп облыстық әуежай ұжымы республика бойынша І орынды бірнеше мәрте жеңіп алыпты.

– Жаңағы Хамит Қалиевтің кәсіби шеберлігі жөніндегі әңгімені әрі қарай жалғастырсаңыз.

Әріптесі әрі шәкірті Д.А.Душимов ержүрек ұшқыш жайлы кеңірек айтып келелі сөз қозғауға дайын екенін білдіріп былай деді:

– Ұмытпасам, Хамит ағамыз 1911 жылы туған болуы керек. Жоғарыда айтқанымдай, сонау бір қаһарман ұшқышпен қоян-қолтық бірге еңбек еткенімді әлі күнге мақтан етемін...

Енді Х.Қалиевтің бейбіт күнгі ерлік істерін рет-ретімен баяндайық. Журналист Ш.Дәрмағамбетовтің «Ер­жүрек ұшқыш» атты мақаласынан отыз екі жыл бұрынғы СОКП Орталық комитетінің органы «Правда» газетінде «Самолет балықшыларды тапты» деген тақырыпта қысқа үкіметтік хабар жарияланады. Соны кейінгі жас ұрпақ ұқсын, білсін деген ниетпен сөзбе-сөз келтірейік. Онда былай делінген:

«Алматы. («Правданың» өз тіл­шісінен). Осы жақында аса күшті дауыл үстінде адамы бар мұзды жағадан бөліп Арал теңізінде алып кетті. Ол адамдарды құтқару үшін Қазақстанның азаматтық әуе флотының тәжірибелі ұшқыштары Қалиев, Захарченко жолдастар басқарған самолет жіберілді. Ұшқыштар оларды теңізден тауып, үлкен қауіпке бел байлап кішігірім аққан мұзға қонды, сөйтіп балықшылар апаттан құтқарылды.

Азаматтық әуе флотының басқар­масы ұшқыштардың бұл ержүрек ісін атап өтті.

«Правда», 2 март, 1948 жыл».

Бар болғаны осы. Бірақ кешегі кеңестік кезеңде «Правда» сияқты шартарапқа белгілі бас басылымға атың шықса, аспандағы ай мен жұлдыздарға қол жеткізгенмен пара-пар болатын.

Ұлы Отан соғысына бастан-аяқ қатысып, жасанған жау тылын аспаннан талай рет  тас-талқан еткен Хамит Қалиев майданда да нағыз ержүрек ұшқыш атаныпты. Елге омырауы жауын­­герлік орден-медальдарға толы ора­лыпты. Оның ішінде майдангер ұш­қыш омырауындағы жауынгерлік «Қызыл жұлдыз» орденімен «Мәскеуді қор­ғағаны үшін» медалінің орны ерекше көрінеді.

1947 жылы  Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің кезекті сайлауында үкімет тапсырмасын орындау кезіндегі ерекше қызметі үшін осы кеңестің мақтау қағазымен марапатталған. Отыз алты жастағы қаһарман ұшқыш Қалиевті бір жылдан кейін алда қандай қауіп-қатер күтіп тұрғаны әлі белгісіз болатын.

Біз әңгімеміздің әу басында айтқандай, 1948 жылғы қарлы-боранды ақпан айында Арал ауданындағы бұ­рын­ғы Шевченко атындағы колхоздың (қазіргі Қаратерең ауылдық округі) екі балықшысы мұз жарылып, сеңмен ұлы теңізге ығып бара жатқандығы туралы суыт хабар облыстық  азаматтық әуе флотының басшыларына келіп түседі. Содан олар дереу теңіздегі мұз үстінде ыққан аталы-келінді Баймахан Көшкінбаев пен Балпан Баймаханова сияқты қос балықшыны құтқаруға санитарлық кішкентай ұшақтың командирі Х.Қалиев пен авиатехник Захарченконы аттандырады.

Дереу аудан орталығына ұшып келген олар тиісті орындардан мән-жайға толық қанығып, алыстағы Қаратерең ауылына келіп қонады. Бұл жерде ұшқыш жігіт мұз үстіндегі балықшылардың ыққанына бесінші тәулік болғанын есітіп жалма-жан аспанға көтерілді. Бағыты мұз ағып бара жатқан ашық теңіз. Күн дауыл. Әуелі Көкарал балықшылар ауылына келіп қонғанда мән-жайға қаныққан жергілікті адамдар олардың Барсакелмес аралының маңына барып қалғанын айтады.

Ұрыста тұрыс жоқ. Ойланып-толғануға уақыт аз. Бәрінен адам өмірі қымбат. Сондықтан майдангер ұшқыш Хамит Қалиев ертеңіне, яғни 21 ақпанда таң атысымен жанындағы серігі Захарченконы қалдырып, ажал тырнағындағы адамдарды құтқару мақсатында жалғыз ұшады. Өйткені, ол кездегі «кукурузникте» екі-үш адамдық ғана орын болатын. Артық жүк ала алмайсың.

Содан соғыс жылдары жаңбырша жауған оққа қарамай, «ПО-2» ұшағымен талай-талай жауынгерлік тапсырманы күндіз түгілі қараңғы түнде де тайсалмай орындаған ержүрек ұшқыш мұзбен ыққан балықшылардың бағытымен іздерінен қуа жөнеледі. Ыққан мұз Барсакелмеске соқпай өтіп барады екен. Одан өтсе арғы жағы аса қауіпті болмақ. Бірте-бірте төмендеп, екі айналып, алақандай сең үстіне асқан шеберлікпен қонады. Өйткені жау тылында қалған жаралы жауынгерлерді мұндай жер­лердің талайына қонып құтқарған тәжірибесі мол. Сол тәжірибесін сонда қалай жүзеге асырғанын ержүрек ұшқыш кейінгі жас әріптестеріне жалықпай айтып отырады екен.

...Иә, сең үстіне батылдықпен қонған ұшқыш енді өзі ажал құрығынан құтқаруға келген қос балықшыға тұра ұмтылады. Байқайды: екеуінде де әл-дәрмен жоқ. Жылай беретін көрінеді. Аяқтарын баса алмайды. Жел соққан қамыстай жиі-жиі құлай береді. Сондан амалы таусылған ұшқыш екеуін де сүйемелдеп әкеліп, ұшаққа әрең көтеріп мінгізеді. Енді көкке қайта көтерілуі керек. Сеңнің көлемі бар-жоғы 150-200 метрден аспайды. Мұз үсті, оның үстіне бір тегіс емес. Кедір-бұдыр, мұндай жерден көтерілу мүмкін емес­тей көрінеді. Дегенмен, халқымыздың «Қыранның қырандығы қанатында, жігіт­тің батылдығы жүрегінде» деген даналық тәмсілін еске түсірген қаһарман ұшқыш батылдығын бойына жинап соғыста жасаған тәжірибесіне сүйенеді. Ұшақтың артқы жағын мұзға батырыңқырап, алдыңғы жағын көтеріп моторға оталдырады. Сөйтіп көзді ашып-жұмғанша көкке көтеріліп, ажал тырнағынан өзі құтқарған қос балықшыны ағайын-туыстарымен аман-есен қауыштырады.

Ержүрек ұшқыш Хамит Қалиевтің бейбіт заманда жасаған мұндай ерліктері бір бұл ғана емес. Мұз үстінде ыққан екі адамды құтқару жайында облыстық азаматтық әуе флоты басқармасына 1952 жылы шұғыл хабар жетеді. Осы хабар бойынша басқарма басшылығы Хамит Қалиевке Арал қаласындағы теңіздегі ауа райын зерттеу мекемесінің апатқа ұшыраған ғылыми қызметкері мен оның он екі жасар баласын құтқаруды жүктейді.

Қызылорда қаласынан ол ұшақпен аспанға көтерілгенде қыстың күні ашық, ауа райы жаймашуақ болатын. Теңіз үстіне ұшып келгенде әжептәуір тұман бары тәжірибелі ұшқыштың көзіне тез шалынды. Сонда да штурвалда отырып-ақ бойын тез жинаған ол ілгері ұмсына көз тікті. Бір кезде ашық теңіз үстінде бөлек-бөлек ығып бара жатқан айсберг сияқты сеңнің бірінің үстінен қарайған қос ноқат кәнігі ұшқыштың көзіне шалынды. Ойлануға  уақыт жоқ, тез шешім қабылдаған ұшқыш батылдық танытып мұз үстіне қонып, әкелі-балалы адамдарды ажал тырнағынан құтқарады.

Кейін белгілі болғандай, әлгі екеудің бірі – он екі жасар бала жылдар өте келе ержетіп, облыста лауазымды қызмет атқарған, Сыр бойы экономикасының өсіп-өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан қоғам қайраткері Алексей Константинович Донской болып шығады.

«Ұлық болсаң, кішік бол» демекші, ол кісі ержүрек ұшқыштың отбасымен араласып, шынайы тілек­тес бауырлар болғанын көзі көргендер жыр қылып әлі күнге айтып отырады.

Қырандар қияда ұшады. Оның ел құлағы шалған бейбіт күндерде жасаған мұндай ерліктері өткен ғасырдың елуінші жылдарының алғашқы ширегінде аз болған жоқ еді. Тіпті бір жолы, нақтырақ айтқанда, 1953 жылдың аптап жазында шетсіз-шексіз Қызылқұмда адасып кеткен екі Өзбекстан азаматын әрең іздеп тауып алып, ажал тырнағынан  құтқарғанын да аға ұрпақ өкілдері, әсіресе Қызылорда облыстық азаматтық әуе флотының ардагерлері бес саусағындай жақсы біледі. Сол жолы Хамит Қалиев Өзбекстан ССР Жоғарғы кеңесінің грамотасымен марапатталып, омырауында «Аэрофлот үздігі» төсбелгісі екінші мәрте жарқырайды. Мұндай атақтың екінші мәрте берілуі мүлде сирек, тіпті бұрын-соңды болмаған құрмет көрінеді.

Ұзақ жылдар Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң бейбіт заман ұшағының штурвалын басқарып, құрметті демалысқа шығар қарсаңында, яғни 1964-1975 жылдар аралығында халық шаруашылығы жұмыстарында авиацияны пайдалану жөніндегі аға инженер қызметін мінсіз атқарып, бұл орайда зор үлес қосқан болатын.

Х.Қалиев Қызылорда облысы Сырдария ауданындағы кішкентай ғана Айнакөл атты ауылда қарапайым шаруа отбасында 1911 жылы 15 қаңтарда жарық дүние есігін ашады. Бұл тып-тыныш, елден, қаладан жырақ ауылдың тыныштығын оқта-текте аспанда гүрілдеген ұшақ дауысы бұзатын. Ойын баласы түгіл, ол кездері ертегі-аңыздарда көп айтылатын ұшатын кілем тәрізді ұшақ  дегенің үлкендер үшін де аса таңсық болса керек.

Бала Хамиттың да осы бір темір қанатты құспен самұрықша самғауды армандағаны айдай ақиқат. Өйткені, аспан төсіне ақ жолақ із қалдырып, көкжиекке сіңіп кеткенше әлгі айырпланды ұзақ-ұзақ көзімен талай мәрте ұзатып салғаны анық.

Отызыншы жылдардың алғашқы шенінде ауылдастарымен бірге теміржол депосында жөндеуші слесарь болып жұмысқа қабылданған Хамит  осымен қабат рабфак курсында оқып, өз білімін шыңдайды. Уақыт өте келе аттес­тат қолына тиген ол достарымен бірге Ташкент теміржол институтына оқуға аттанады. Оқуға қабылданып ойдағы арманы орындалғанмен, оның ойынан бәрібір көк аспанда самғаған ұшақтар шықпай қояды. Сөйтіп Ташкент теміржол институтының бірінші курсын тәмамдаған соң албырт жас әуелі айдап Ресейдің  Балашов авиаучилищесіне оқуға қабылданады. Бұл оның жиырма төрт жастағы жалындап тұрған шағы болатын. Алайда Хамаңның ойынан сол кездері ұшқыштар дайындайтын атағы күллі кеңестер еліне кеңінен жайылған Тамбовтағы азаматтық әуе флотының мектебі шықпай қояды.

Енді не істеу керек? Бірге оқып жүрген бірлі-жарым қазақ жігіттерінен Тамбовқа оқуға түсу жайы сөз болғанда олар оның аса қиын екенін, ол үшін Мәскеудегі Халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұловқа жолығып, жолдама алуға болатынын айтады.

Қазақта «Талапты ерге нұр жауар» деген тәп-тәуір тәмсіл бар. Бұған адам бойындағы өжеттікті, батылдықты, жүректілікті және қосыңыз. Бұл төртеуі түгел болса алмайтын қамалың, бармайтын алысың болмайды. Осыны ойға тұтқан Хамит Қалиев 1935 жылы 24 жасында Кеңестер одағының астанасы – Мәскеу қаласына келіп, Кремльдің қақпасын бірнеше күн торуылдап жүріп, әйгілі мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұловпен ақыры кездесудің сәті түседі.

Өзінің газеттерден көрген суреттері бойынша оны әуелі көзәйнегі мен бармақ басындай қап-қара мұртынан таниды.

Күзетшілерінің ортасында авто­көлікке отыруға ыңғайлана берген мемлекет қайраткері сонадайдан «Аға» деп амандасқан тұсқа қарап, төл тілінде сөйлеген жігітке жылыұшырай қарайды. Бұйымтайын сұрайды. Бұл болса Тамбовтағы авиамектепке оқуға түссем деген арманын бір-ақ ауыз сөзбен білдіреді.

Сөйтіп мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұловтың тікелей қамқорлығымен Тамбов авиамектебіне оқуға қабылданып, аты-шулы 1937 жылы үздік бітірген Хамит Қалиев авиамектеп жолдамасымен әуелі Тәжік ССР-і Ходжент азаматтық әуе флотына келіп, алғашқы ұшу сапарын аса қауіпті осынау таулы аймақтан баста­уына тура келеді. Бұл жерде 1939 жылға дейін ПО-2  ұшағымен көкке самғаған ол сол жылдан бастап 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанша Шымкент әуежайында ұшқыш болып азды-көпті тәжірибе жинақтайды.

Ел басына күн туған 1941 жылдың шілде айында жиырма сегіз жастағы тәжірибелі ұшқыш тура алғы шепке аттанып, айрықша авиатоптың қатарын толықтырады. Кейінірек бұл топ бірінші, сәл кейін  жүз жиырмасыншы авиаполктің құрамына еніп, төрт жыл бойы жау ұшақтарына көк төсінде қырғидай тиеді. Тіпті кеңес әскерлері Шығыс Пруссияның табалдырығынан аттап, Инстенбург қаласының төріне шыққанда бұл полкке жауынгерлік тапсырманы орындауда батылдық көр­сеткені үшін «Инстенбургтің гвардия­лық ерекше авиаполкі» атағы беріледі.

Тіпті бірде майдангер ұшқыш аса бір қиын сәтте, тас қараңғы түнде жау шебіндегі жазғытұрғы балшықты, шалшықты ну орманнан ашық алаңқай тауып қонуына тура келеді. Ол былай болған еді:

... Жолсыз және балшықты жерлерге тап болған кеңестік армияның үлкен тобының алды адам айтқысыз қиындыққа кезігеді. Не ілгері, не кейін жылжуға мүмкіндік мүлде жоқ еді. Осындай кесапатты кезеңде армия қолбасшысы, даңқты генерал Н.Е.Берзарин ауыр жараланып қалып, оны дереу алғы шептен құтқаруға ПО-2 ұшағымен Хамит Қалиев жау шебіне қарай ұшып шығады. Бұл сәл кейін, 1945-1946 жылдары азат етілген жау ордасы – Берлин  қаласының алғашқы коменданты болатын жаужүрек майдангер генерал осы еді.

Көз түрткісіз қою түн. Кабина ішіндегі құрылғының әлсіз жарығымен қонатын, баратын нүктесін тізесіндегі карта бетінен жобалап келе жатқан ұшқыш көп ұзамай ну орманға тап болады. Мұнан бұрын да түнде ұшып, жауынгерлік тапсырманы талай рет мүлтіксіз орындаған тәжірибелі ұшқышқа армия қолбасшысы үлкен сенім артқан болатын. Сөйтіп ол бұл жолы да ну орманның ішіндегі балшықты алаңқайға ПО-2 ұшағын асқан шеберлікпен қондырып, ауыр жаралы атышулы генералды бір сағаттың ішінде жаудан азат етілген арт жақтағы тылға аман-есен жеткізіпті.

Бір айта кетерлігі, атақты ұшқышты мәңгі есте қалдыру мақсатында шәкірті Дмитрий Абасұлы Душимовтың ұсынысымен Қазақстан Республикасы азаматтық әуе академиясында болашақ ұш­қыштардың оқу-жаттығуына арнал­ған есімі алтын әріппен жазылған ұшақ бар екенін басылым оқырмандарының естеріне сала кеткіміз келеді.

Талай ерліктің тақырыбына өзек болған Хамит Қалиевтың әулетін ұшқыштар ұясы десе де болғандай. Оның ізін жалғаған Болатбек және кіші ұлы Бақытжан 1976-1990 жылдары ұшақ штурвалын шебер меңгерген мұзбалақ ұшқыштар болса, сүйікті немересі Рашид та – авиация саласының саңлағы.

Біз осы мақаланы дайындау барысында үлкен азаматтық көмек көрсеткен облыстық азаматтық әуе флотының ардагерлері Мұрат Себепов пен Уәлихан Ашековке шын жүректен алғыс айтамыз.

Толыбай АБЫЛАЕВ.