Сыр бойы

Қазидың өз қолымен жазылған бір жапырақ қағазы менде сақталып қалыпты.

Меншікті тілшілердің газет редакция­сындағы бөлімдермен тығыз байланыста бо­лып, алдағы апталардағы басылымда жария­ланатын мақалаларды бірге жоспарлап, бірге талқылап оты­ратын үрдісіне сай жа­зыл­ған ес­кертпе іс­петті: «1. Ау­ылды қалай ая­ғына тік қою­ға болады? 2. Ауыл мектебін қарау. Ин­тернет, электронды пошта? 3.Ауылдағы айт­қыштар. 4. Бір жеке шаруа қожалығының эко­номикалық қалыптасу кезеңін талдау». Сол кездері яғни, екімыңыншы жылдардың басында облыстық «Сыр бойы» газетінде «Ауыл ахуалы» атты ауыл өміріне арналған бет болатын-ды, жоғарыдағы тақырыпшалар га­зеттің алдағы санында қамтылатын ма­те­ри­ал­дардың қысқаша нобайы болса ке­рек. Жазушылығымен де, журналистік ше­берлігімен де өзге әріптестерімізден оқ бойы озық тұратын Қази Данабаев расында көбімізге ақылшы, қамқоршы, жанашыр жан еді. Жалпы жұртты алалаушылығы жоқ әріптесіміз өзінен жөн сұраған адамға шын пейілімен көмектескісі келіп, білгенін сар­қа айтудан, үйретуден әсте танған емес. Жоғарыдағы жазбалар да газетті тартымды етіп шығару жолындағы ұсыныстар тізбесі.

«Сыр бойына» қызметке әуелгі келген кезімде «Руханият» бөлімінде Қазидың қол астында қызмет істегендіктен де менің де оған үйірсектігім бар еді, бертінде қызметтік жақындастығымыз сырластыққа, достыққа ұласып кетті. Өзі де келісті, сырбаз жан еді ғой, жатырқамай, өз жайынан бұрын сенің жағдайыңды ойлап, қоғамның сырқатын емдегісі келіп аласұрып жүрсе де, қарапайым да, маңғаз қалпынан бір танған емес.

«Жазушы – қоғамның сүйегінен адам­ның жанын іздейтін бейбақ», дейтін Асқар Сүлейменовтің пікірін бір жерден оқығаным бар, иә, сол айтпақшы, Қазекең болған жайт­тардың ақиқатын ашып, оқиғалар мен фактілерді оқырман көз алдына келтіре алатын, қабылдауға қолайлы пішін беретін шеберлігі толысқан қаламгер екендігін әлде­неше рет дәлелдеген өз ойы, өз өрісі бар азамат болатын. Онымен әңгімелесу ба­ры­сында ойыңды нақты айтуға және де оны қорғауға шыныға беретініңді байқай бастайсың. Расында адамның өз ойын ай­тып жеткізе алмауы осалдық болса, өз ойы­ның болмауы одан да үлкен олқы­лық қой, бұл та­рап­тан оның әріптес­теріне, жақын жүр­ген азаматтарға бер­ген өнегесі аз емес еді.

«Мақала үстірт жазыл­мауы тиіс, журналист өзі ара­ласқан мәселені бүге- ші­гесіне дейін зерттеп, оның қан-жынына араласып ке­туі керек, сонда ғана оның мәні ашылады», дейтін-ді ол редакцияның алқа жиынында. «Иә» де­ген сөзді жазудың бір ғана, ал айтудың бес жүзден астам тәсілі бар», деп Бернард Шоу айтпақшы, Данабаев не нәрсені қай кезде, қалай айту тәсілдерін жетік меңгерген май­талман қаламгер десем, оны білетіндер, көргендер қолдайды деп ойлаймын.

Аймағымыздан экологиялық жеңілдік­тер­ді алып тастау жөнінде сол кездегі облыс басшысының бірінен сөз шығып, осыны насихаттау барысына біршама басылымдар белсене кірісіп те кеткен кез еді, сол шамада республикалық беделді басылымдардың бі­рін­де журналист Қази Данабаевтың; «Әкім әлем халқын қалай алдамақшы болды?» деген көлемді мақаласы жарқ ете қалды. Өте өткір және де идея авторы сынға ұшыраған материал еді. Расында экологиялық зардап салдары бар деп танылған аймақты қалай тап-таза етіп шығаруға, ол жерде өнген өнімдерді кіршіксіз деп қалай айтуға, бұл пікірді көпшілікке тықпалауға кімнің дәті баруы мүмкін?!

Осы жарияланымнан соң іле-шала жергілікті кадрларды қудалауға ұшыратқан бір мекеме басшысының жұмыс стилін сын­ға алған екінші мақаласы да «Жас алаш» газетінде жарық көре қалды. Бұл кісіңіз де жоғарыдағыларға жақын жүретін, жұғы­мы бар адам екен, мұнан соң біздің газет басшылығына тықыр таянып, соңында жур­налистің үлкен кабинетте ықпалды кісімен бетпе-бет кездесуіне тура келеді. Келген соң болған жайтты қысқаша әңгімелеп берді. Екеуара әңгімелесу барысында Қази мақалаларындағы фактілерді түгел дәлелдеп, өз ойына дөкейді де иліктіреді. «Дегенде, – деді ол әңгімесінің соңында, – басшының түпкі ойы шынында жөн секілді, аймаққа экономикалық пайдасы бар екендігін аңғар­дым. Тек, онысын жұртшылыққа дұрыс тү­сіндіре алмады», деді ол қашанғы шындық сөзге мойынсынатын әдетіне басып. «Адам болған соң қателеседі, сүрінеді, жығылады, тұрады. Бұл әр пендеде болатын жағдай. Мас болуы да, біреуді тілдеуі де мүмкін. Мұның бәрін кешіруге болады, тек өтірік айтқанды, жұртты ақымақ көретін өтірікшіні кешірмеу керек», дейтін мінезі де әлі есімде.

«Қайырда қалған кеменің капитаны» атты сын мақаласында сол кездегі білім саласындағы жүйесіздіктер талданып, Білім министрі сынға алынды. Көп ұзамай бұл шенеунік те қызметімен қоштасты. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген осы болса керек.

Ол кездері газеттің, журналистің беделі зор еді, редакциямызға өз ортасынан зәбір көргендер, шындықтың ауылын іздегендер жиі келетін-ді. Әділдік орнатамыз деп газет қызметкерлері де ел-елді кезіп, оқиға ор­та­сында болуға ұмтылып, ала-шапқын бо­лып жататын-ды. Басшы-қосшылар да мақ­тауға оншалықты еліре бармейтін, ат­қар^­ған қызметін міндетім деп түсініп, орынды сын болса, мойындап, оны қалпына кел­тіруге тырысып жүретіндігін байқар едік. Қоғамдық өзгерістерден соңғы қаржы тап­шы­лығының әлі де етектен басып тұрған ке­зеңі ғой, журналистердің де жалақысы мар­дымсыз, бір айлығы екінші айлығына жетпейтін, өзгеге түсірер көлеңкесі шамалы шағы. Сондайда әріптестеріміздің; «Өзің диуанасың, кімге пір болмақшысың?» дейтін зілсіз әзіліне Қази: «Журналист –қалқан ғой, қалқанды ешкім де, ешнәрсе де қорғамайды», деп шындап жауап беретін-ді. Расы да солай ғой, жұрт сенген қаламгер өз жағ­дайын қамдап, ықтап кетсе, қо­ғамдағы келеңсіздіктерді кім су бетіне шығарады, кім болашаққа қамқоршы болады?! Осы ұстаным­ның басында қашанда Қази досы­мыз жүрді. Ол қашанда шындықтың жүзіне тура қарады және де оны­сын ешкімнен жа­сырмады, бү­гежектемеді. Оның қыбын табу қиын еді, жағымпаздарды жақсы көрмейтін, ал көшелі іске қашанда басын иіп өтті.

Мұнай өндіру саласындағы шет­ел­дік­тердің қандастарымызға әлеуметтік тең­сіздік жасауын зерт­теуде екі-үш күндеп сол жақта жат­қан кездері де болды. Қа­шанда шындық жағында жүретін Қазекең бұл жағдай туралы бірнеше сери­ал­ды мақа­лалар жазды. Сол кез­дегі облыс әкімі Адыр­бековтің жур­налист деректеріне ден қой­ып, қолдау білдіргенін де ұмыт­қанымыз жоқ.

Редакция коридорына кірге­нім­де Қа­зи­дың Ақберген ағамен қалай сәлем­де­сетіні көз алдыма келеді. Екеуі екі жақтан шұрқыраса келіп, аяқтарымен тебісіп аман­дасып жататын. Бір қарасаң, бала­ның ойыны секілді, дап-дардай адамдар, өздеріне салсаң, сірескен қалыптан ауытқығандары. Кастөм киіп, галстук таққанын да сирек кө­­ретінбіз, иығына тек қарапайым тоқыма киімдерді іле сала көп ішінде момақан қалып танытатын еді-ау. Иә, қалыпқа сыймайтын, бұғаулап, бүркеп ұстауға көнбейтін басы асау күйі өмірден өтті Қази дос. Биыл жеті жыл толады аяулы әріптестің арамыздан кеткеніне, сонда да болса, оның өзі өмірден өткен соң ұлы Нұрлан мен шәкірт інісі Нұрбек жинақтаған кітабын оқитындар, ол туралы сұрайтындар ел арасында молынан кезігеді. Тіліміз жеткенінше, білгенімізді айтып, өзіміз де шер тарқатамыз. Жолын қу­ған ұлы Нұрланның бойынан Қазиға тән қасиеттерді көріп, кейде «орнында бар оңалар» деген осы екен-ау», деп тәубе айтып қоямын.

Нұрмахан ЕЛТАЙ,

Қазақстан Жазушылар