Сыр бойы

Жаңа әліпбиге Өту – ұлттық үлкен нартәуекел

Бүгінгі қазақ қоғамы жаңа әліпбиге көшуге іштей дайын. Азын-аулақ қарсы пікір айтушыларды есептемегенде, қазақ қоғамында латын графикасына көшу туралы қоғамдық келісім, ұлттық мәміле бар. Әсіресе, жас буын арасында.

Қарсылық танытып, қарсы шығушы­лардың дүйім көпшілігі негізінен совет заманын көріп қалғандар. Олардың өзін бірнеше топқа бөлуге болады. Бірі – қазақ тілінің болашағына, оның мемлекеттік тіл ретінде дамуына алаңдаушылар. Бұлардың уәжін адами тұрғыдан ұғынуға, түсінуге де болады. Себебі, көңілдері мен алаңдау­шы­лық­тарының артында қитұрқы дүние неме­се басқа мемлекеттің мүддесі тұрған жоқ. Тағы бірі – латын қарпіне қарсы шығу арқылы билікке сес көрсеткісі келеді, осы арқылы, жалпы, өзінің оппозициялық көз­қарасын ұғындырып жатады. Қысқасы, бұл олардың билікке сенбеуінің субли­мациясы.

Табиғаты қисық-қыңыр, «не айтсам да ауыз өзімдікі» дейтін де ағайындарымыз жоқ емес. «Мықты болсақ, түркі рунала­рына өтелік!», «Қайтадан араб қарпіне көшелік» деушілерді де өз басым осы топқа жатқызамын. Бұлардан бөлек те бір топ бар. Оларды топтастырып «еуразияшыл­дар», анығында, «ресейшілдер» деп айтуға толық негіз бар. Бұлардың ойы мен ойыны айдан анық. Мақсаты – қазақты Ресейдің уысынан шығармау, орыс әлемінің ішінде баяғы отарлық ұстында ұстап отыру. Бірі осыған имандай сеніп сөйлейді, екіншісі нақты тапсырыспен, нақты орталықтардың айтағымен мәселе көтереді. Қазаққа басты қауіп осылардан. Қазақы, ұлттық мүддеден туындаған қарсылықты ақылмен, оймен, парасат-пайыммен жеңіп, екіойлы азамат­тармен бір мәмілеге келуге болады. Себебі – олармен қанша жерден қырқыссақ та, айтыс­сақ та, бір мүдде жанынан табыла­мыз. Рухани азығымыз бір, су ішетін құды­ғымыз бен өлетін жеріміз бір. Әсірелеп айтсақ, жау шабатын болса, бір окопта жа­тып бір жаққа қарай оқ атамыз. Себебі, құ­бы­ламыз – қазақ, қазақ халқының намы­сы мен ары, ділі мен тілі. Әрине, қазақты жұ­маққа шығару туралы ойларымыз сан алуан, тәсілдеріміз басқа, жолдарымыз бө­лек болуы ықтимал. Бұл заңды да. Қо­ғам­ның 100 пайыз бір ойда жүруі аса қауіпті үрдіс. Оны кезінде басымыздан өткеріп, со­ның кесірінен халқымыздың 70 пайызынан айырылып қалған елміз ғой. Содан сақтасын!

Дана халқымыз «Шешінген судан тай­ын­­бас» деген ғой. Латын қарпіне өту туралы әңгіме бүгін шыққан жоқ. Бұл туралы әңгімені қазақ ғалымдары, зиялы қауым өкілдері 1990 жылдардың басынан үздіксіз айтып жүр. Саяси талқыға бұл мәселе 2000 жылдардан бері еніп, өзінің орнын тапты. Осы арада жүздеген мақала жазылып, көптеген кітап та шықты. Қоғамда да біраз әңгіме айтылып, талай талқы өтті. Қайта­лап айтайын, қазақ қоғамы бұған іштей дай­ын отыр. Мәселе тек осы үрдістің философиясы мен идеоло­гиясын анықтау, әдістемесі мен іске асыру жолдарына тіре­ліп тұр. Қалай болғанда да мынаны ұғынып алғанымыз дұрыс.

Жаңа әліпбиге өту – ұлттық үлкен нартәуекел. Жаңа әліпбиге көшу ұлы өрке­ниеттік таңдау, бәлкім, тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарының ең тағдырлы, ең ғаламат саяси-символикалық таңдауы шығар. Өзінің тереңдігі мен астарынан қарағанда, пайғамбарымыздың Меккеден Мәдинаға көшкеніндей хиджрасы іспеттес дүние. Ұлтымыздың отарсыздану жолын­дағы Рубиконы. Бұл мәселеге бәріміз тек осындай пафоспен, осындай көзқараспен, философиямен қарағанымыз абзал. Бұл, шындап келсек, қатардағы науқан немесе кезекті үкіметтік «әләуләй» емес. Бастасақ, қайта орала алмайтын, жарты жолдан қайтып кететін той-томалақ емес.

Істеп жатқанымыз ерін­геннің не еріккеннің ша­руасы емес

1929 жылғы латын қарпіне өту қазақ тарапынан, қазақтың беткеұстар элитасы тарапынан қарсылық көрген үрдіс болатын. «Большевиктер қазақты неге латын қарпіне көшірді?» деген сұраққа жауап ізделікші.

1926 жылы Қазақстанға басшы болып келген Голощекин «бұл жерде ешқандай өзгеріс болмаған, қазақтар әлі де жаңа режимді қабылдап жатқан жоқ, сондықтан кіші Қазан төңкерісін жасау керек» деп ұран тастағанын баршамыз жақсы білеміз. Себебі, діліне, тіліне, дініне берік қазақ халқы қанқұйлы большевиктік экспери­мент ұсынған тәсілдер мен әдістерді қабыл­дай алмады. Ұлттың иммунитеті, жатқа қарсыласу, қарсы тұру тетіктері мықты болатын. Оны құрту үшін қазақты рухы­нан, ділінен, дінінен айыру қажет болатын.

Латын қарпіне көшу, айналып келгенде, қазақты діні мен ділінен айырудың құралы ғана болатын. Қазақтар өзіне дейін бабалары жүрегімен қабылдап, санасына сіңірген дінінен айырылсын деген саясат. Бірінші кезеңде қолына қалам ұстаған зиялыны, қазақтың байларын, молдаларын қудалап, атып-асып, итжеккенге айдады. Екінші кезегінде барша халықты «ескі» сауаттан айырып, жаңа «сауатқа» көшірді. Сол үшін де латын қарпін енгізді. Ұлт кө­семдерінің бірі Ахмет Байтұрсынов ата­мыз­дың қарсы болғаны да осыдан.

Сондықтан осы жерде бірдеңе демес бұрын, тарихи контекске де бір қарап ал­сақ деген ұсыныс бар. Оралатынымыз – отар жағдайы, отар­лық күй емес. Кері­сінше, бүгінгі латынға көшу отарлық қа­лып­­тан шығу, отарсыз­дану үшін қолға алынып жатыр. Әсірелеп айтсақ, ашығудың да түр-түрі болады. Мысалы, сізді қамап, тамақ бермей ашық­тыруға болады. Немесе сіз денсаулық үшін, арықтау үшін өз еркіңізбен, ыр­қыңыз­бен, ғылыми жолмен ашығуыңызға болады. Біріншісі де, екіншісі де – ашығу, қарап тұрсаңыз. Алайда, екеуінің арасы жер мен көктей.

Яғни, ұлтымызға жасалған қастандық кезіндегі латын қарпіне өту мен қазіргі күні жаңа заманға, жаңа дәулетке деген ұмтылыстан, серпілістен туындаған латын қарпіне көшудің жөн-жосығы да, табиғаты да, тәсіл-тәмсілі де бөлек дүние. Біріншісі – ұлтты өлтіру үшін жасалған қандықол эксперимент болса, екіншісі – ұлтты өлті­ріп алмау үшін, кезінде жасалған қиянат­тан құтқарып қалу үшін жасалып жатқан ем-дом, күрделі хирургиялық ота.

Құдай өзі кешірсін, мен мынадай бір мысал келтірейін. Адам ағзасы жаман ауруға, яғни, обыр ауруына шалдықса, дә­рігерлер аса қиын, аса күрделі ем-дом жа­сауға мәжбүр болады. Химиялық терапия, сәулелік терапия деген сияқты. Адам ағзасы, жаны әбден титықтап қиналады. Бірақ, нәтижесінде сауығып шығады. Біздің ұлт ретіндегі жайымыз да осы. Біз отарлық «жаман ауруға» шалдық­қан ұлт екенімізді еш ұмытпайық. Істеп жатқанымыз ерін­геннің не еріккеннің ша­руасы емес. Егер ау­руы­мызды жасырмай, оған дұрыс диаг­ноз қойғанымыз рас болса, онда жанымыз бен ағзамызды қинауға тура келеді.

Жаңа әліпби қиындық тудырады, талай адамның қытығына тиеді, жылдар бойы қалыптасқан қалам ұстау, қағаз оқу әдеті мен мәдениетін бұзады. Бұл психологияға да үлкен жүк. Жаңа әліпбиге көз үйретіп, ет пен сүйекке дарытқанға дейін талай замандастарымыз қиналады. Әңгіме де, реніш те, шаршау да болады. Бірақ, осыған шыдап, осыны дұрыс санап, көніп, төзіп, барша қажетті «ем-домды» уақытында жа­сайтын болсақ, түбі емделіп шығамыз, қан жаңартамыз. Ал егер осымен біттік, енді адам болмаймыз, өлеміз дейтін ұлт болсақ, жанды қинап не бар? Ондай болса кебі­німізді киіп, тойымызды тойлап, ештеңені өзгертпей, зират жаққа қарай аяңдай бе­рейік. Бірақ, мұнымыз таза суицид. Ал суи­цид дегеніңіз – Құдай мен табиғат заңына қарсы шығу, адамзат заңына жасалған қиянат.

Бұл аса күрделі үдеріс

Қолға алып, нартәуекел деп отырған шарамыз еріккеннің ісі емес. Біз латынға амалсыздықтан көшкелі жатырмыз. Бір қалыптан екінші қалыпқа өткіміз келсе, отарлық қалыптан шыққымыз келсе біз осыны атқаруға міндеттіміз. Басқа лажымыз жоқ. Бұл үрдіс өзінің нақты нәтижесін бүгін емес, ертең береді. Біз мұны өзіміз үшін жасап жатқан жоқпыз, келешек ұрпақ үшін жасап жатырмыз.

Мектеп табалдырығын енді ғана аттаған баладан «өл-тал, ай сайын мың доллар айлық әкел» деп талап етпейміз ғой. Жаңа ғана егілген ағаштан «маған жыл сайын он қап жеміс бер» деп талап ете алмайсың. Айлықты да, жемісті де көру үшін, зейнетін көру үшін әрқайсымыз әлі талай-талай еңбек етіп, аянбай тер төгуіміз қажет. Сол сияқты латын графикасына көшу де өз жемісін болашақта бере бастайды. Отар­сыз­дану дегеніміз, айналып келгенде, ұйық­тап тұру немесе тойып тамақ ішу емес. Бұл аса күрделі үдеріс. Ұзақ мерзімді, көп жұмысты талап ететін үдеріс. Латын қар­піне көшу, ауысу, өту, айналып келгенде, осы отарсыздану үдерісінің алтын тәжі. Ұлт жүріп өтуге тиісті үлкен жолдың симво­ликалық белесі, нышаны.

Байқасаңыздар, 1917 жылдан кейін боль­шевиктер орыс тілін мүлдем түрлен­діріп жіберді, тіпті жаңа орыс тілін жасақ­тап шығарды деп айтсақ, артық кетпейміз. Оған барша мәтіндердің жаңарған әліп­бимен жазылып, оқытылғанын қоссаңыз, бірнеше жылдың ішінде, басы-аяғы 6-7 жыл­дың ішінде бір символикалық қоғам­ның орнына екінші бір, мүлдем бөлек қоғам орнады. Мойындау керек, мұны больше­виктердің өзі ойлап тапқан жоқ. Оларға дейін де айтылып-жазылған дүние болатын. Бірақ, патша өкіметі жасауға дәті бармаған, ерік-жігері жетпеген шаруаны больше­виктер айналасы бір жылдың ішінде бастап кетті. Большевиктер мұны аз көргендей, орыс тілін латын қарпіне өткіземіз деп те тыраштанған. Халық ағарту наркомы, Луначарский бастаған үлкен топ орыс тілін латын қарпіне өзгерту туралы үлкен рефор­машыл бастама көте­ріп, алғышарттарын да жасаған. Алайда, билікке Сталиннің келуі, оның революция­лық идеялардан гөрі имперлік жобаларға жақындығы бұл жо­баларды тоқтатып тастады. Егер сол кезде Ресей латын қарпіне өтіп кеткенде әлем тарихы мүлдем басқаша өрбуі ықтимал еді… Есесіне большевиктердің латын­шылдық бастамала­ры басқаша дамып, басқа тарихи арнаға бұрып, басқа тарихи айрықтарға апарды.

Мысалы, сол кездегі түркі мұхтариат­тары мен республикалары осы үрдісті жал­ғастырып алып кетті. Тілдік жоба қашанда, қай елде де мегажоба. Оның ерекшелігі – кез-келген топ ішінен өзіне қажетті, ұтым­ды тұстарды таба алады. Мысалы, біздегі латын қарпіне өтуді алайық. Голощекин бастаған отаршыл топ латын қарпі арқылы қазақты отарландырамын десе, қазақ ішін­дегі латыншыл топтар – осы арқылы ескі­ліктен құтылып, орыстан оқшауланамыз деп тапты. Сол кездегі зиялы топтың ішінде, алашордашылар ішінде де латынды қол­даушылар болған. Әр топ қарсылас­тарын алдап соғамыз, осы арқылы ұшпаққа шы­ғамыз деп тырысты. Қазақ мұхтариаты, ар­тынан советтік республикасы осы себепті де 10 жыл ішінде латын қарпіне тез арада өтіп кеткен болатын.

Алайда, тілдік бөліністің қаупін Сталин режимі тез арада ұғынып алды. Онсыз да ділі, тілі бөлек түркі республикалары бара-бара мүлдем оқшауланып, басқа жаққа бұрып кете алатынын ұқты. Сондықтан да 1930 жылдардың орта шенінен бастап, түркілерді латыннан кириллицаға ауыс­ты­руды мықтап қолға алды. 1937-1938 жыл­дары таяқ тастар, сөз айта алар барша зия­лы атылып кеткендіктен, Сталиннің бұл саяси экспериментіне қарсы төтеп берер күш те қалмады.

Латынға көшу  ұрпақ үшін жасалып жатыр

Большевиктердің тілдік инновациялық әдістемесін жаңаруға, жаңғыруға аяқ басқан Түркия мен оның көсемі Ататүрік те жақсы түсініп, пайдалана білді. Күні кеше ғана мұсылман әлемін араб қарпі арқылы билеп келген Осман империясының латынға көшуі де оңай болмады. Ататүрік те қулыққа салды, неше түрлі уәж ойлап табуға мәжбүр болды. Соның бірі – Советстандағы түркі дәулеттері мен халықтарынан қол үзіп алмайық, бір рухани-символикалық ортада болайық деген уәж болды.

Шындап келгенде, латын қарпіне көшу идеясын бастаған түріктер емес, әзірбай­жандар болатын.

Түркі тілдерін латынға көшіру туралы алғашқы жобаны 1860 жылдары Әзірбай­жанның ұлы ағартушысы Мырза Фатали Ахундов жасаған еді. Ол өзінің жобасын османдық Ыстамбұлға апарып, таныстыр­ған да еді. Алайда, оның идеясын ол кезде ешкім ұғына алмаған. Сол Әзірбайжан латынға 1922-23 жылдары көшіп кеткен. Ал қалған түркі елдері мен халықтары осы ағайындардың ізін басып, солардан тәлім алған болатын.

Қысқасы, көптеген елде үлкен модер­низа­циялық жобалар я діни, я тілдік реформалардан басталып жатады. Біздегі жағдай да соған ұқсап тұр. Бұл біздің ойлап тапқанымыз емес. Ертең барша жұрт – үлкені де, кішісі де бір күнде партаға отырып, өз руханиятын жаңа символи­калық кеңістікте жалғастыратын болады. Тағы да қайталап айтайын, латынға көшу біз үшін жасалып жатқан жоқ. Ертеңгі күні балабақшаға, мектепке барып, 10–15 жыл­дан соң саясат сахнасына келетін ұрпақ үшін жасалып жатыр. Сол ұрпақ латын қар­пі арқылы, бір жағынан, кешегі метро­полиядан алыстап, заманауи өрке­ниет­тік бағытқа қарай ұмтылса ғана жеңе аламыз. Баяғыда Панаманы Торрихос деген пре­зидент басқарған екен. Ол АҚШ жаулап алған Панама каналын елдің мен­ші­гіне қайтаруды мақсат еткен. Айнала­сын­дағылары оған «Президент мырза! Егер сіз каналды қайтарсаңыз, тарихқа енесіз» дейді екен. Сонда Торрихос: «Менің мақсатым тарихқа ену емес, мақсатым – Панама кана­лының кеңістігіне еніп, ұлт меншігіне ай­нал­дыру», – деген екен. Мен осыны сәл өзгер­тіп былай дер едім: біздің мақсатымыз – әлем қазақ тарихына ену ғана емес, орыс тарихы кеңістігінен шығу. Осы арқылы әлемдік тарихтан, әлемдік кеңістіктен өзімізге лайық орын іздеу.

Біздің буынның мақсаты, қазақ тари­хына ену емес, қазақты Ресей тарихы аясы­нан шығару, қазақты қара түнектен тәуел­сіз тарих даңғылына шығару. Мақсат – жаңа келе жатқан тәуелсіздік ұрпағының жолын ашу, тазарту, алдына асфальт болып төселу. Кім жеңді, кім жеңілді деген жеңілтек есептің бізге қажеті жоқ.