Сыр бойы

Айналсаң да ағалап,
Жалынсаң да жағалап.
Бетке бірден айтады,
Бар-жоғыңды бағалап!
(Тақырыптың тұздығы)

Сарбалаев дегенде, әрине, алдымен қазақ¬тың белгілі сыншысы Бақыт Сар-балаев¬тың есімі ойға оралады. Бұлай болуы заңды да. Себебі, ол әдеби ортаға тым ерте танылды. Сыр бойындағы жоғары оқу орнына білім іздеп келген жас өрен алғашқы дүниелерімен-ақ ел-жұртты елең еткізді. Бір күні оның көлемді сын мақаласы ол тұста жұрттың қолы жете бермейтін «Лениншіл жастың» өзінде басылды. Соңына «Бақыт Сарбалаев, Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтының бірінші курс студенті» деп қол қойылған бұл жарияланымды көзі қарақты оқырман қалт жіберген жоқ. Өйткені, сол кезде «Лениншіл жас» онсыз да үтір-нүктесіне дейін оқылатын. Оқуға жаңа түскен балауса талант үшін бұл айтулы жетістік еді. Бүкіл жұрттың назар аударған себебі, «Өлең салмағы жүрекпен өлшенеді» деген осы көлемді дүниені әдеттегідей астаналық сыншы емес, айдаладағы Қызылордадағы мұғалімдер дайындайтын оқу орнының есігін енді ғана ашқан ботатірсек бозбаланың жазғанына байланысты еді.
Каз ГУ-де оқып жүрген кезімізде осы мақаланы көру үшін Пушкин атындағы кітапханаға барғанымыз есімізде. Жалғыз біз емес, студенттердің біразы жабыла іздейтін. Өйткені, бірінші курсында жұрт¬ты таңқалдырған өреннің алғашқы же-тістігін зерттемекке кім-кім де құштарлық танытатын еді ол тұста. Сол «Лениншіл жастың» етектей мақаласының соңына біреу «Болар бала  ....»  деген рас-ау!» деп баттитып оқшау пікір жазып кетіпті. Бүгінгіше айтқанда, комментарий. Сол кездің өзінде танымал сыншы болып үлгерген Бақыт Сарбалаевқа бұдан артық қандай жарнама керек?! Содан соң бесіктен белі шықпай жатып, анадай елді елеңдеткен сын мақала жазған оның табиғатын тануға ұмтылып, баспадан оқырманға жаңа ғана жол тартқан «Қызыл алмасының» дәмін татып көру үшін кітап сөресіне беттейсің.         
Дария жағасындағы қаладан институт бітіріп, ауылға аттанған Бақыт аға бірер жыл ауылда мұғалім болған соң, Алматыға келіп, өз үйірін тапты. Әдеби ортаға тастай батып, судай сіңіп, көп ұзамай-ақ қазақтың санаулы сыншыларының санатына қо¬сыл¬ды. Атақ-даңқты ойламай, күн-түн демей, дамылсыз еңбек етті. Жарасқан ағамның «Өзгелер сынның атағын алады, Сарбалаевқа тек шатағы қалады» деп жырлайтын кезі осы тұс. Оның «Қызыл алма» атты алғашқы сын мақалалар жинағы кезінде қолдан-қолға түспейтін құндылыққа айналып еді. Сол «Қызыл алма» кейін басқа да бағалы еңбектеріне жол ашты.
Жалпы, бір кезде әдебиет сыншылары өте беделді болатын. Жаңа кітап жарыққа шықса, жұрт «Не айтады екен?» деп, алдымен солардың аузына қарайтын. Себебі, қазақта ақын-жазушы жеткілікті болғанмен, кәсіби сыншы көп емес-ті. Сол аздың бірі – әдеби шығарманың кемшілігі болса, бетің бар, жүзің бар демей, іреп соятын Бақыт Сарбалаев еді. О бастан қалыптасқан қағида бойынша, сыншы деген түрі сұсты, түксиіп жүретін, көп күлмейтін, салмақты да салиқалы адам болуға тиіс секілді көрінетін. Негізінен мінезі тұйық, көңілі түспегенге көп ашыла қоймайтын Бақыт ағамызды да көбінесе осы кейіпте көретінбіз.
Оның тағы бір қыры тоқсаныншы жылдардың басында ақпарат кеңістігіне «Ана тілі» газеті шыққан кезде жарқырап көрінді. Рухани әлемдегі айрықша құбылыс саналған басылымды басқарған Жарылқап Бейсенбайұлы өзінің орынбасарлығына Бақыт Сарбалаевты таңдады. Елге таны¬мал екі ағамыз газет редакциясына қа¬рым¬ды жігіттер мен қыздарды тартты. Шығармашылық топ «Ана тілін» ұлттың үніне, зиялылардың бас қосатын мінберіне айналдырды. Бұл жылдардағы басылым елдің рухын көтерді, жұрттың санасын оятты. «Қазақ баспасөзінің алтын дәуірі қай кез еді?» дегенде, алғашқы шығар¬машылық топ шығарған «Ана тілі» газеті де ойға оралады. Тыңнан жол тауып, өзгеше өрнек салған Бейсенбайұлының берекелі жолы пен Сарабалаевтың сара соқ¬пағы оқырманды ұлттық руханият әлемінің биігіне бастады.
Бақыт Сарбалаев кейін «Қазақ елі» газеті мен «Сын» журналын шығарып, осы басылымдарға басшылық етті. «Қазақ елі» шетелдерде тұратын қазақтарға арнал¬ды. Бұрын осы міндеттерді атқарған, төте жазумен шығатын «Біздің Отан», «Шалқар» газеттері жарық көріп тұрған еді. Жаңа газет осы үрдісті жалғастырды. Оның «Қазақ елі» деп аталуы да бекер емес-ті. 1944-1956 жылдарда дүние жүзі қазақтарына арналған журнал осындай атпен шығып тұрған екен. Дүние жүзі қазақтары қауымдастығы басылымды жеті мың данамен бастыртып, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия, Түркия елдеріне жібе¬ріпті. Кейін қаржы тапшылығына байла-нысты газеттің жұмысы тоқтап қал¬ды. Содан соң ол тағы бір жобаны қолға алды. Қазақстан Жазушылар одағы «Сын» әдеби-көркем сын журналын шығарып, оның билігін Бақыт Сарбалаевқа тапсырды. Бұл сыншы Сарбалаевтың нағыз оңтайына келетін сүйікті ісі еді. Ол жаңа қызметіне құлшына кірісті.  


Көрген емес ұсақтап,
Көңілінің түсі – аппақ.
Күлімсіреп тұрады.
Керекуді құшақтап!
(Тақырыптың тұздығы)

Тегінде, біз өзімізге табиғаты таныс Бақыт Сарбалаевқа жақындау болуы¬мыз керек-ті. Жас алшақтығы бар, сын¬шылық сесі бар, әйтеуір жанына жолай бермейтінбіз. Сөйтіп, аралас-құралас болу¬дың реті келе қоймады. Оның есесіне тағы бір Сарбалаевпен жақынырақ таныстық. Бұл таныстық кейін аға мен іні арасындағы достық қарым-қатынасқа ұласты. Тілші-ғалым Жақсыбай Сарбалаев Бақыт ағаның туған інісі екен. Сыр бойының перзенті Қазақ мемлекеттік университетінің фи¬ло¬ло¬гия факультетін бітірген соң Шәкә¬рім атындағы Семей мемлекеттік уни¬верситетінде қызмет істепті. Бұл өңірге біраз еңбек сіңірген соң С.Торайғыров атын¬дағы Павлодар мемлекеттік универ¬ситетіне ауысқан.
Ол Астанаға бір жиынға қатысуға келгенде кездейсоқ жолықтық. Өмірімізде бірінші рет жүздесіп тұрғанымызға қара¬мас¬тан, күнде сөйлесіп жүрген ескі танысымыздай еркін көсіле жөнелді. Бақыт ағамның томаға-тұйықтау көрінетінін, көбіне-көп өз ойымен өзі оңаша жүретінін айттық қой. Ал мына Жақсыбай өте бауырмал екен. Жалғыз менімен емес, сол жиынға келген жұрттың бәрімен төс қағысып, құшақтасып амандасып шықты-ау деймін. Жаңа танысқан әріптестерін жанына жинап алып, ешқайсысын жатыр¬қамай, бар әңгімесін айты-е-е-еп отырды. Тіпті бәрімізді бірден Кереку өңіріне шақырды. «Жазда Баянауылға келіңдер, Мәшһүр Жүсіп атамыздың басына апара¬мын!», – деді.
Ілгеріректе Мәшһүр Жүсіптің кесене¬сінде болғанымыз бар-ды. Екі ғасырдың тоғысында «Хабар» агенттігінің «Көзкөр¬ген» жобасы бойынша әйгілі ақын туралы бағдарлама әзірлеу үшін келгенбіз. Бірақ жаны жайсаң жақсы ағамен бірге арнайы барып аралағанның жөні бөлек екен. Павлодар университетінің гуманитарлық-педагогикалық факультетінің деканы, фило¬логия ғылымдарының кандидаты Жақсыбай Сарбалаевты бұл аймақтың үлкен-кішісі түгел білетін көрінеді. Тіпті өзі туып-өскен Сыр бойында мұндай танымал емес шығар. Кездескен жерде жұрт онымен қоғадай жапырылып, амандық-саулық сұрасып жатады.   
Келер жылы Жақсыбай ағамыз уәде¬сінде тұрып, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің кесенесіне бастап барды. Алдымен Жаңа¬жол ауылындағы қара шаңыраққа ие болып отырған Мәшһүрдің ұрпағы – Қажымұқан ағамыздың үйіне аялдадық. Қажекең Жақсыбайды жақсы таниды екен. «Мен мал соя берейін. Сіздер апамды жолбасшы етіп, Мәшекеңнің басына бара беріңіздер», – деді ол. Апам дегені – өзінің анасы, Мәшһүр Жүсіп атамыздың келіні Нұрила Тәшқызы. Мен бұл кісіні білетінмін. Екі-үш жыл бұрын «Хабардың» жоғарыда аталған бағдарламасы үшін арнайы сөй¬летіп, таспаға жазып алған едім.  Сөзге шешен адам. Әңгімені ағылып-төгіліп ай¬та¬ды. Өңіріне микрофон іліп, белгілі бір орынға отырғызып қойғанымызға қа¬ра¬мастан, ауық-ауық тұрып кетеді. Қай¬сар мінезді Нұрила апа қиын-қыстау кез¬дің өзінде атасының рухын қызғыштай қорыған. Енді міне, Жақаңның арқасында тағы да жолықтық. Ол кісі біздің әйгілі атамыздың кесенесіне өзі бастап апарды. Көкірек кеніші қазынаға толы кейуана бұл жолы тағы да біраз сыр шертті.
Сол жылы Жақсыбай ағамыздың арқа¬сында Баянауылды түгел шарладық. Жасыбай мен Сабындыкөлге түстік. Қалың қазаққа танымал жақсылар мен жайсаңдар шыққан ауылдардың бәріне аялдадық. Сұлтанмахмұттың зиратына барып тағзым еттік, мұражайына келіп, көп мәліметке қанықтық. Өз басым ақиық ақынның ауылына бұрын да келгенмін. Алғашқы сапарда әңгімелескен бір ағамыздың былай дегені есімде қалыпты:
– Ілгеріде мектеп оқулығында үнемі жариялатын Сұлтанмахмұттың «Шықай менен Шағала, Қойың кетті бағана. Тепең-тепең етесің, Қойыңа қашан жетесің?» деген бір шумақ өлеңін білесіңдер ғой. Мынау таудың арғы бетінде сол Шықай менен Шағаланың ұрпақтары өмір сү¬ріп жатыр. Арнайы барсаң, бірқатар Шықаевтар пен Шағалиндерді кездестіруге болады.
Ал, Жақсыбай ағам ақынның жүрген жерін өзі көргендей етіп суреттейді екен. «Міне, қарашы, мынадай әдемі жерде Мәлике екеуі серуендеп жүрмеуі мүмкін емес. Құдай біледі, Троицкіге кетерде тура осы жолмен аттанған шығар». Жа¬қаң¬¬ның әңгімесі Сұлтанмахмұтпен ғана шектелмейді. Одан әрі Жаяу Мұса өлеңдерінің тарихын баяндайды. Со¬дан соң Шоң серіктестігінің ел біле бер¬мейтін ерекшеліктеріне тоқталады. Аймауытов болып ақтарылады, Шанин болып ширығады, Байзақов болып тер¬мелетеді, Марғұлан болып тебіренеді. Соның бәрін жүрегіңе жеткізе жөнімен айтып отырғанда, Сыр бойы перзентінің баяғыда-ақ Баянауылмен бауырласып кеткеніне қапысыз сенесің. Ал өзінің негізгі тақырыбы тіл білімі, оның ішінде сөзжасам мәселелері қозғалса, кеңінен көсіледі. Одан өзі зерттеген конверсия тәсілінің жай-жапсарын баяндап, миыңды толықтырады.
Конверсияны дамылсыз қаузайтындай реті бар. 1993 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті жанындағы мамандандырылған кеңес¬те «Қазақ тіліндегі конверсия мен адъек¬тивация» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған еді. Ізденген ¬та¬қы¬рыбын одан әрі дамытып, докторлық диссертация қорғамақшы болған. Диссер¬тациялық кеңестің мерзімі бітіп қалуына байланысты ол ойы жүзеге аса қоймады. Бірақ өз ортасында орны бар байсалды ғалым ретінде танылды. 300-ден астам ғылыми мақала жазды. «Жоғары оқу ор¬ны¬ның үздік оқытушысы» мемлекеттік грантын иеленді. Мәдениет министрлігінің «Мәдениет қайраткері» төсбелгісімен ма¬ра¬патталды. Ең бастысы, ел ішіне сыйлы болды.


Сүйсіндіріп халықты,
Сөйтіп, өзін танытты.
Сарбаладан – бар бала,
Сөз өнерін алыпты!
(Тақырыптың тұздығы)

Ертіс өңірінде оның дос-жарандары жетіп артылады екен. Жүрген жерінде солардың бәрі оған арнап дастархан жаяды. Сондай отырыс үстіндегі бір қағаберісте жүз грамды жеделдетіп жөнелтіп жіберіп, «Жаңағы соңғы рөмкені Бәтима байқамай қалды-ей», – деп қулығын асырғанына мәз болатын. Сонда қайран Бәтима жеңешем кімнің денсаулығы үшін күйіп-пісіп жүр десеңші?!
Жақсыбай Сарбалаевты тек той-тома¬лақтың гүлі болып жүретін сауықшыл адам екен деп қалмаңыз. Өз жұмысына талапшыл педагог, қатал декан. Оқу орындарының басшылық қызметінде шыңдалған азамат. Өзі қызмет істеген екі оқу университетіне де еңбегі сіңген. Студенттер алдынан кесе өтпейді. Әріптестері қатты құрметтейді. Жақаңның себепші болуы арқылы Павло¬дар мемлекеттік университетімен тұрақты байланысымыз орнықты. Оқу орнының қабырғасында бірнеше рет болдық. Сту¬денттермен жүздестік, өз саламыз бойын¬ша лекция оқыдық.
Үлкен ұлы үйленгенде тойға арнайы барып, қуанышына ортақтастық. Сол күндері оның көңілі көкте шарықтап жүрді. Дастархан басында өте көңілді отырды. Алып-ұшып, бүкіл жұртты құшағына сый¬ғызғысы келіп, жан-дүниесімен ашыл¬ды. Мұндайда Бәтима жеңешеміз әрі-бері кіріп-шығып жүріп, Жақаңды назардан тыс қалдырмайтын. Оны баладай мәпелеп, жай-күйіне кәдімгідей алаңдайтын. Олар¬ға қарап, отбасындағы бақ-берекенің, жара¬сымды сыйластықтың үлгісін көргендей болатын едік.
Сөйткен Жақсыбай ағамыздан айыры¬лып қалғанымызға да біраз уақыт өтті. Ойға алған жоспарлары көп еді. Бірқатары іске асты, кейбіріне үлгермеді. Бір барға¬нымызда өзі тұратын үйдің жоғарғы жағы¬нан шағын пәтер алып қойған екен. Оны кітапханаға айналдырыпты. Төрт қабырғада кітап толып тұр. «Енді бір ра¬хат-танып отырып жұмыс істемесем болмайтын түрі бар», – деген сонда. Жұрт¬тың қамын көбірек ойлайтын ағамыздың сол кітапханаға қамалып отыратындай уақыты да болмады-ау деймін. «Ана тіршілік бітпей қалды, мына шаруа тағы шықты» деп бар жұмысты өзі тілеп алып, шапқылады да жүрді. Соның бәрін уайым¬даймын деп, жүрегіне салмақ түсіріп алды ма, қайдам?!  
Сөз қонған Сарбалаевтардың көп¬ші¬лікке танымал болуы тегін емес. Ділмар-лық олардың қанында бар. Өздері ататек етіп алып жүрген Сарбала аталары өңір¬ге белгілі би болыпты. Заманында жұрт¬тан жақсылығын аямапты. Бертінде ашар-шылық тұсында дүние салған деседі. Өз әкелері Тұрсынды да ауыл-аймақ «би» деп атаған. Бидің баласы болған соң құрметтегені шығар. Ол кісі елде басшылық қызмет атқарды. Ауыл шаруашылығының өркендеуіне атсалысты. Ең бастысы, бала¬ларын жақсы тәрбиеледі. Адам болуға бау¬лыды. Соның әсері шығар, бидің ұр-пақтары бала кезінен бидің сөзін айтуға бейім тұрды. Біреуі әдебиеттің, біреуі тіл¬дің түтінін түзу ұшыруға тырысты. Бәрі де өз саласында беделді маман болып қалыптасты.
Бұлардың әулетінде жазу-сызуға әуестігі ешкімнен кем емес тағы бір Сар-балаев бар. Есімі – Төребай. Өзі құры¬лысшы. Елде тұрады. Ағайын-туысқа қарайласады. Арасында ептеп өлең жаза¬ды. Әрине, екі бауыры секілді әдеби ортаға кең таныла қойған жоқ. Соған қарағанда өлең өргенінен гөрі, кірпіш өргені тәуірірек болуы керек.
Енді Жақсыбай Сарбалаевтың отбасы¬на қайта оралайық. Оның үлкен ұлы Елдос әкесінің жолын жалғады. Ол Павло¬дар мемлекеттік университетін қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша бітіріп шықты. 2010 жылы «Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы поэзиясындағы азамат¬тық әуен» деген тақырып бойынша канди¬дат¬тық диссертация қорғап, филология ғы¬лымдарының кандидаты ғылыми дәре¬жесін иеленді. Мәшһүр Жүсіп шығар¬ма¬шылығына байланысты танымал ға¬лым Қуандық Жүсіптің жетекшілігімен бір¬неше диссертация қорғалған еді. Елдос та сол шоғырдың ішінде. Жас Сарбалаев бұрын көп зерттелген мәселеге өзгеше қырынан келіп, өз байламын айтты. Қазір ол Ішкі істер министрлігінің Павлодардағы оқу орталығында қызмет істейді. Сол мекемедегі қазақ тілінің туын көтеріп жүр¬ген білікті мамандардың бірі. Сөзі салиқалы, ойы оралымды, мінезі орнықты азамат.
Айтпақшы, бұл үйде өнерге таласы бар тағы бір парасатты перзент өсіп келеді. Ол – Жақаңның кіші ұлы Ерасыл. Керекуге барғанымызда қаршадайынан қолына домбыра ұстап, күй тартып отыр¬ғанын көретінбіз. Музыка үйірмесіне қа-тысқан болуы керек, әйтеуір, күйді кәнігі домбырашылардан кем тартпайды. Үйінен өмірі қонақ арылмайтын Жақаң Ерасылды көпшіліктің алдына үнемі шығаратын. Бір ғажабы, бала бәлсінбейді. Ақ домбыраны қолға алып, аяғын айқастырып, жайланып отырып, күйдің бірінен соң бірін төгілте жөнеледі. «Бұл – біздің Сүгір!», –  деп сырт¬тай сүйсінетінбіз. Кейін ол кәсіби күйшілердің қатарына қосылып, талай бәйгелерде жүлде алды. Соған қарамастан, өнердің жолын шындап қуған жоқ. Бүгінде өзге мамандық таңдап, сол сала бойынша тереңірек ізденіп, оқуын жалғастырып жүр. Бәлкім, өнерге бір бүйірден қосылайын деген шығар.
Сөйтіп, сонау Сыр бойынан бастау алған Сарбалаевтар сабақтастығы бүгінде Сарыарқаны тербетіп тұр...