Сыр бойы

Биыл елімізде айтулы мерекелер Ұлы Жеңістің 70 жылдығы, Қазақстан Конституциясы мен Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығы аталып өтеді.

Қазақстан – көпұлтты ел бол­ғандықтан татулықты, қоғам­дағы саяси тұрақтылық пен толеранттық қатынасты қалып­тас­­тыруда Қа­зақ­стан халқы Ассам­блеясы игі­лікті жұмыстар жүргі­зіп келеді. Тәу­ел­­сіздік жылда­рында санамызға ен­ген толе­ранттылық ұғымына тоқ­та­лайық. «Толерант­тылық» сөзі ла­­тын тілінен алдымен француз, кейін еуропа тілдеріне енген. Оны "төзімділік” деп аударып жүр­міз. Шындығында, оның мәні қазақ ті­лін­де терең ма­ғынада қолда­нылады.

Толеранттылық – рухани, ада­ми, идеялық, діни көзқарастар мен ұстанымдарға ортақ болса да, қа­былдаймын дегенді білдіреді. ХVІІІ ғасырда өмір сүрген француз жа­зушысы әрі философ Вольтер: "Сіздің пікіріңіз маған жат, бірақ оны жақтау үшін өмірімді құрбан етуге дайынмын”, деген екен. Ол – толеранттылықтың басты қағи­даты. Бұл адамдар арасында өзара сыйластықты, мейірбандықты білді­реді. Сондықтан толеранттылық екі жақтың мемлекеттер, діндер, этностар және жеке адамдардың бір-біріне шапағат жасай бі­луі. Толеранттылыққа қарсы "интоле­рант­ность” деген ұғым да бар. Оны төзімсіздік, ымырасыздық, шы­дамсыздық, менмендік, бірбеткейлік деп адам, әлеуметтік топтар, мемле­кеттерге байланысты айтуға болады.

Толерантты парасаттың үлгісі қазақ билерінде көп кездеседі. Мы­салы, Қазыбек бидің қалмақ ханы Қоңтайшыға айтқан "біз қазақ деген мал баққан елміз” деп басталып, "досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз, ас­қақтаған хан болса, хан ордасын тап­тай білген елміз”, "...берсең жөндеп бітіміңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!” деп аяқталатын сөздері өзара төзімділікке, сыйластыққа шақырады. Қазақ билері "Төремін деп тепсінбе. Төре мен құл май­данда, кәрі мен жас ақылда, бай мен кедей мырзалықта, барлық адам көр мен қаза жауабында теңеледі”, – деп, адамдардың намыс, ақыл-парасатпен теңесетінін айтқан.

Қарама-қарсы беталыс, бағыт, пікір, идеялар қай мемлекет пен қоғамда да бар. Халықтың дана­лығы, ел басқарудың өнері осы үр­діс­терді белгілі мәмілеге келтіріп, үйлесім, жарасым таптыруда. То­ле­ранттылық, келісім тарихтың мәңгілік сыйы емес. Себебі күнде­лікті дамудан туып отыратын қай­шылықтар біржола шешілмейді. Ол ешкімге бұра тартпай, шынайы жан­ашырлықпен, халықпен ақылдаса оты­рып шешімін табуды талап етеді.

Өзара төзімділік, бөтенді шет­тетпеу, толеранттық мінез таныту мәселесі ХVІ ғасырда Еуропада діни қозғалыстар мен діни жіктерге байланысты туған. Лютеран, про­тестант пен католиктерді бір-бірін жатсынбауға арналған декреттер, заңдар қабылданып, бөтен діндерді қудалауға, үстемдік жүргізуге тый­ым салынған. Бірте-бірте діни кон­фессиялардың біржақты төзім­ділігі өзара діни төзімділікке, діни салт-жораларды еркін атқаруға, діни се­нім еркіндігіне негізделе бастаған. Бөтен дінге рұқсат беруден оны сыйлауға, адамның діни сенім құ­қы­ның маңызды тірегі ретінде мой­ындалған. Өзара сыйластық, то­­ле­ранттық сананы әкімшілік, ав­то­­ритарлық жолмен енгізуге болмай­тын­дығына көз жеткізілген. Сөйтіп, дінді уағыздаушылардың билігіне шек қойыла бастады.

Француз философы Клод Ад­риан Гельвеций дінаралық қақты­ғыстарды ешқандай ақыл-парасатпен ақтауға болмайтындығын айта келе, мына өсиет әңгімені тілге тиек етеді. Көрнекті суретші түсінде жұ­мақтың қақпасына көтерілсе, оны қасқа бас, сақалы беліне түскен, қо­лында кілттері бар бір қария таң­ғалдырады. Зер салып қараса, ол әу­лие Петр екен. Апостол жұмақ қақпасының алдында отыр. Бір топ адам оған қарай бет алады. Бірінші болып католик келеді: "Мен өмір бойы осы дінді ұстандым, ізгілікті, рақымшыл адаммын”, – дейді. "Олай болса, – дейді әулие, – католиктер отыратын орынға өт”. Одан кейін протестант көрінеді. Ол да өзін кісілік қасиетім мол, ыждағатты жанмын деп таныстырады да, сондай жауап алады. Одан кейін Бағдат пен Басрадан келген мұсылмандар өздерін мейірбан, кеңпейіл адамдармыз дейді. Әулие Петр мұсылмандарға да құрметті орын ұсынады. Ең соңында тағы бір адам жақындайды. "Сен қай дінге сенесің?” деген Апостол сұрағына: "Мен, қасиеттім, ешбір дінді ұстанбаймын, бірақ мейірбан адаммын”, – дейді ол. Әулие ойланып-ойланып: "Олай болса, сенің де жұмаққа өтуіңе болады, бірақ сені қайда орналастырамын?” – деп қиналады. Ақырында "Өт, орныңды өзің тап, қалаған жеріңді таңда”, – депті. Философ бұл өсиет әңгіме арқылы күні бүгінге дейін даулы әңгімеге арқау болып келе жатқан мәселені көтереді. Тек діншіл адам ғана емес, дінді ұстанбайтындар да ізгілікті, иманды, берекелі адамдар болуы мүмкін.

Адамдардың наным-сеніміне бұйрық, зорлық жүрмейді. Гель­ве­ций тағынан кеткен корольдің: "Үйімде 30-дан астам сағат бар, бірақ солардың ішінде дәлме-дәл бір уақытты көрсететін екі сағат жоқ. Қалайша мен дін мәселесінде барлық адамдар бірдей ойласын деп мәжбүрлегенмін? Қандай ақымақ­тық, қандай астамшылық!” деп өзін өзі сөгіп, кеш болса да менменшіл патшаның өкінгенін айтады.

«Толеранттық» атауы халықара­лық термин сөз болғанымен, мағы­насы қазақтың төл сөзі — кәдімгі төзімділік дегеннің баламасы. Ол қа­рапайым тұрмыста көршінің көр­шіге деген төзімділігінен бастап, кең ауқымда мәдениеттер арасын­дағы, діни конфессиялар, ұлттар, ұлыстар, тілдер арасындағы өзара төзімділікті, ымыраласуды білді­реді. Ең бастысы — қазақтың төзім­ділігінде шек жоқ екенін ешкім жоқ­қа шығара алмас.

«Толеранттың» жөні бөлек, айт­қанға көнетін, айдауға жүретін сыңай білдірер емес. Қазіргі кез­де бұл термин әрқалай алынып жүр. Бірде «төзімділік», келесіде «шы­дамдылық», кей уақытта «ұс­там­дылық» деген сияқты әркім ойы­на оралған сөзбен таңбалап ке­леді. Сонда «выносливость», «терпе­ли­вость», «сдержанность» болып шы­ғады. Жақындай түседі, бірақ жу­ықтамайды, терминдік жүгін тарта алмайды. Әлгінде айттық, Бошай ағамыздың әдісіне салып, тілімізді бұраған едік, онымыздан да ештеңе өнбеді. Ақыры қуа келгенде, қа­зақтың аса бір биязы реңкте айты­латын «тағаттылық» деген сөзі ойы­мызға орала берді. Дыбысталуы, үн­­десуі жағынан да, мағыналық жанасымы жағынан да жақын тұр. «Толерантность» терминімен қа­тар айтылғанда да жақсы әсер қал­дырады.

Енді француздардың «мотив» сөзіне оралсақ, мұнда да біраз сөз­дерді, синонимдерді саралаған едік. Ынта, ықылас, пейіл, ниет, қысқасы, ындынға дейін біраз сөздер ойға оралды, арнаулы сөздіктерден ұшы­расты. Дәл мағынасын беретін, қол­данысқа еніп кетеді-ау дейтіндей сөз ілікпеді. Сондықтан мәтіп дегенге тоқталғанымыз жөн сияқты.

Біз толеранттылық ұғымын қалай түсінеміз? Жалпы, бұл ұғымның ма­ңыздылығы, мәні қандай? Жас ұрпақты толеранттылыққа қалай тәрбиелейміз және толерантты­лық­тың шегі неде? Қазақы толерант­тылық пен отансүйгіштік және по­ли­этникалық ортадағы мәдениет пен тілдік әралуандылыққа қандай ба­ға беруге болады?

Толеранттылық түсінігіне қа­­зақ­тың сабырлылық ұғымы дәл келе­ді деп ойлаймыз. Қазақ «Сабыр түбі – сары алтын» дейді ғой. То­ле­ранттылық қай халық та­ра­пы­­­нан болу керек? Мәселен, ке­­ше­гі кеңестік Қазақстанда біз­дің то­ле­рант­­тылығымыздан бұ­рын, мем­лекет құраушы ұлттың толе­­рант­­тылығы шешуші рөл ат­қар­ды. Демек, бодан халықтың то­ле­ранттылығы және мемлекет құ­рау­­шы ұлттың толеранттылығы бол­ды. Екеуінің миссиясы бір-бірі­нен бөлектеу болды деп айтуға болады. Ал енді бодан халықтың то­леранттылығы шектен шығып кет­се, ездікке апарады. Керісінше, мемлекет құраушы ұлттың толе­рант­тылығы шектен шығып кетпе­се, онда ол басқа ұлттарды, этносты біріктіруші факторы саналды. Бар­лық нәрсенің заңмен реттелгені дұ­рыс. Толерантты екенбіз деп, мем­лекеттік, ұлттық мүддеге қайшы ке­летін шекарадан өтіп кетпеу керек. Мұны салт-дәстүрімізден бұрын, заң реттейді. Тіл, дін, ұлтаралық қа­тынаста толеранттылық қарастыры­луы керек. Мұхтар Әуезовтің «тө­зімділік жақсы қасиет, бірақ өмір бойы төзуге болмайды» деген сөзі бар. Толеранттылықты заңмен рет­теп, құқықтық негізін анықтау ке­рек. Бұл мәселеде алдымен зиялы қауым өкілдері, сосын билік күш са­луы тиіс.

Ұлттық толеранттылық біздің тарихи-мәдени кеңістігімізде қо­ғам­ды топтастыратын белгілі фак­тор болып отыр. Екінші жағынан, толеранттылық барлық мәселені ше­шіп тастайды деуге тағы бол­майды. Бұл бір сегменттік актуал­ды танудың, ұлтаралық қатынас­тар­ды, саяси тұрақтылықты реттеу­дің маңызды факторы. Біздің пай­ым­дауымызша, толеранттылық саяси тұрақтылықтан, қоғамдық келісім­нен, әлеуметтік түсінушіліктен, елді басқаратын қатынастан, тату­лықтан, ұлтаралық келісімнен және саяси этникалық-діни мәдени толе­ранттылықтан тұрады. Міне, осы құндылықтардың барлығы бірігіп, мемлекеттің тұрақты дамуын және рухани-мәдени келбетін қамтамасыз етеді. Сондықтан толеранттылықты осы контексте қараған дұрыс.

Қазақстандағы толеранттылық ата-бабамыздан, дәстүрімізден келе жатқан құбылыс. Біз басқа ұлттарды, этномәдениетті жатсынбайтын ашық этнос ретінде қалыптастық. Бә­­рі­мізге мәлім, Еуропаның сая­си тәжірибесі көрсеткеніндей, му­льти­мәдениет саясаты абырой бер­ген жоқ. Олар да бұл ретте саяси дағдарыстарға ұшырады. Фран­ция, Германия, Испаниядағы жергі­лікті халық белгілі дәрежеде өз мем­лекеттеріне өкпелі.

Елімізде төзімділікті сақтау сая­сатының өзіндік мақсаты болу керек. Нақты саясатта маңызды мақсаттар жүзеге асырылып, еліміздегі бар­ша ұлттар мен ұлыстарды қазақ ұлты­ның маңына топтастыру жұ­мыс­тарына көңіл бөлінуі қажет. Қо­ғамдық дамуда толеранттылық, тө­зімділік үлкен роль атқарады.

Мұстафа МАТАЕВ,

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің профессоры, академик.

Баймырза ҚОЖАМБЕРЛИЕВ,

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»

АҚ Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кафедра меңгерушісі, философия

ғылымдарының докторы, профессор.