Сыр бойы

Сәл шегініс жасасақ, биылғы көктем айында аймақ басшысы Қырымбек Көшербаевтың төрағалығымен өткен облыстық сәулет-қала құрылысы кеңесінің отырысында Сыр елінің бас шаһары – Қызылорда қаласының таяу болашақтағы сәулеті, әсіресе, бас жоспар бойынша Сырдария өзенінің солтүстік жағалауына салынатын жаңа қаланың архитектуралық келбеті кеңінен талқыланған-ды. Осы жиыннан соң көп ұзамай облыс әкімінің тапсырмасымен қала басшысы Н.Нәлібаев бастаған делегация Әзірбайжанның астана­сы – Баку қаласына сапарлап, тәжірибе алмасып келді. Ал, жуырда облыс әкімдігінің қолдауымен аталған елдің астанасына баспасөз туры ұйымдастырылды. Соңғы 10 жылдың бедерінде қарқынмен дамып келе жатқан Баку қаласында болып, туыстас жұрттың бүгінгі тыныс-тіршілігімен танысқан сырбойылық бір топ журналистердің арасында облыстық «Сыр бойы» газетінің тілшісі де болды.

ӘЗІРБАЙЖАН – ШЫҒЫС ПЕН БАТЫСТЫҢ ҚАҚПАСЫ

Қорқыт ата әуежайынан көк­ке көтерілген ұшақ ақшамда Ал­матыға қонды. Ертесіне Алатау асып, қарт Каспийді көктеп, Кав­казға жеткенде түс ауып кет­кен еді. Ұшақта отырып, ша­һар төбесінен қарағанда қиыр ше­­тін көру мүмкін емес. Ресми ста­­тис­тика елдің астанасында 4 мил­лионнан астам халық тұра­тынын айтады.

Баку қаласының аумағы – 2,430 шаршы шақырымды құ­райды. Кли­маты – субтропикалық яғни, қысы жай­лы. Жалпы, бұл елдегі халықтың саны 9,3 млн.-ға жуық. Әзірбайжан азат­тық алғаннан кейін де Баку қа­ла­сы бұрынғы әкімшілік бө­лі­ні­сін сақ­тап қалды. Астана 11 қа­лалық ауданнан тұрады. Ас­­таналық тұрғындарының 95 пай­ы­зы әзірбайжандар. Ел тұр­­ғындардың тең жарты­сы^­нан астамы 23 аудан мен ел­ді мекендерде тұрады. Бұл 5 млн.-ға жуық халықтың кә­сібі ауыл шаруашылығы саласы­ның төңірегінде деген сөз. Әзір­­байжан мен біздің елдің ең үлкен ұқсастығы – екі ел де ірі мұнай және мұнай өнім­де­рін экспорттаушылар бо­лып табы­лады. Ескеретіні, қазақ­стандық «қара алтынның» экспорттағы үлесі 55-60 пайыздан аспайды. Әзірбайжан болса, осы мұнайдың арқасында кү­нелтіп отырған ел. Сыртқы саудаға шығаратын өнім­дерінің 94 пайызын осы мұ­най құрайды.

Қызылордалық делегацияны елі­міздің Әзірбайжан Республи­ка­сын­дағы Төтенше және өкі­летті елшісі Амангелді Жұмабаев қабылдады.

– Қазақстан Республика­сы­ның Президенті Н.Назарбаев Әзір­байжан мемлекетімен қа­рым-қатынасты дамытуға әр­дай­ым айрықша маңыз бере­ді. Өйткені, біз бұл елмен жа­­­қын көрші ғана емес, ту­ыс­­тас халықпыз, түбі бір түр­кі жұр­тының ұрпағымыз. Сон­дық­тан да бұрынғы достық әрі әріптестік қатынасымыз кей­ін­гі жылдары туыстық сипат алып келеді. Ал, Баку қаласы XX ғасырдың со­ңындағы эко­номикалық дағда­рыстан кейін дамудың жаңа қарқынды жолына түсті. Бұл елде біздегідей бірне­ше мемлекеттік бағдарлама қолға алынған, – дейді елші мырза.

Әлемде 30-ға жуық түркі тектес халықтар болса, соның 7-і ғана тәуел­сіздік алған. Түркілердің досты­ғына дәнекер болатын бірнеше ірі ұйымдар бар. Өткен жылы Әзір­байжанның Габала қаласында түркі­тілдес ха­лық­тардың саммиті өтті. Ал, Сыр бойында мәңгілікке байыз тапқан түркі дүниесінің ұлы ойшылы Қорқыт атаның Ватикан мен Дрезденнен та­былған «Китаби деде Коркыт» атты дастаны қазақ пен әзірбайжанға ортақ мұра. Жалпы, түркі мәдениетінің не­гізі Қазақ жерінде қаланғанын әзір­байжан мен түрік ғалымдары жиі айтып жүр.

Біз көршілес елдермен эко­но­ми­калық һәм мәдени ынты­мақтастықта дамуға мүдделіміз. Сондықтан да су­да-саттықтың көлемі жыл сайын ар­тып келеді. Территориясының 5 пай­ызға жуы­ғы Еуропада жатқан Әзір­­байжан әсіресе, Түркиямен бай­­ланысты дамытқан ел. Кезінде осы елдің үшінші Президенті, жалпы­ұлттық батыры Г.Әлиевтің «Екі мем­лекет, бір халық» деген сөзін бүгінде әзірбайжандық әріп­тестеріміз нақыл ретінде ай­тып отырады.

Елші А.Жұмабаев­тың айту­ын­ша, эконо­ми­калық жағынан жа­қын болу екі жақ үшін де өте маңызды. Әзірбайжан үшін Қазақстан транзитті ел болып та­былады. Шығыстан Ақтау пор­тына жеткен жүк Бакуға бет тү­зеп, әрі қарай Кавказ бен Еу­ропа елдеріне тұмсық тірейді. Мем­лекет басшылары арасында мұндай келісім бар. Бұған қоса, жуырда Қазақстан, Әзірбайжан, Грузия және Түркия мемлекет басшыларының кездесуінде үкі­метаралық келісімге қол қой­ыл­ды. Алдағы жылдан бас­тап 4 елдің ау­мағындағы темір жол арқылы Шы­­­ғыстан шыққан тауар Еуропаға бұрынғы Жі­бек жолының бойымен тасымал­да­на­тын болады. Жалпы, екі ел мемлекет басшылары бұ­ған дей­ін 10 келісім-шарт жа­сасқан. Қа­зақ­стан­­нан Әзір­байжанға не­­гі­­зінен ас­тық экспортталады. Олар­­дың 300-ден астам компаниясы біз­дің елдің нарығында жұмыс ат­­қа­руда. Қазір әзірбайжандық «Азер­Су» холдингі Ақтау қа­ла­сында сый­ымдылығы 10 мың тонналық ло­гистикалық тер­минал салып жатыр. Жобаның құ­ны – 20 миллион еуро. Қойма құ­рылысы 6 айдан соң, яғни 2015 жылдың басында аяқталады. Сол кезде Әзірбайжаннан Каспий те­ңізі арқылы еліміздің батыс ай­мақтарына жеміс-жидек тасы­мал­да­на­ды деп күтілуде.

Орайлы тұста айта кетейік, 2002 жы­лы Баку қаласына тарихи са­пар жасаған Рим папасы Иоанн Па­вел ІІ Әзірбайжанды «Шығыс пен Ба­тыстың ортасындағы қақ­па жә­не то­леранттылықтың үлгі­сі» деп баға­лаған.

КАВКАЗ «ПАРИЖІНДЕГІ» БАЙЫРҒЫ ЖӘДІГЕРЛЕР

Баку туралы сөз қозғалғанда оның тарихи ескерткіштерге бай қала екендігі айтылады. Бір қызығы, осы жолдардың ав­то­рына кеңестік кезеңде Кав­каздағы Ереван, Тбилиси, Ма­хач­­кала сынды астаналардың, оның ішінде бүгін тақырыпқа та­мызық болып отырған Баку қа­ласын көрудің сәті түскен еді. Алайда, бүгінгі қала­ны осы­дан ширек ғасыр бұрынғы ша­һармен салыстыра алмайсыз. Ба­куға жолы түскен жанның бә­рі осынау көзтартар көрікті орындарға бай әсем қаламен 3-4 күнде түгел танысып шыға алмасын өкінішпен жеткізер еді. Өйткені, бүгінгі Баку – түбі бір туыстас жұрттың астанасы ғана емес, сонымен бірге Каспий теңізіне 20 шақырым сұғына ен­ген Апшерон түбегіндегі және бү­кіл Кавказ аума­ғындағы ең ірі мегаполис.

Қаланың көрікті жерлерін аралап, танысқанымызда астана­ның сәулетіне сәулет қосатын жа­ңа ғимараттардың көптеп са­лы­нып жатқанына куә бол­дық. Мемлекеттің кейінгі кезде ту­ризм­ді дамытуға ерекше көңіл бө­ле бастағанын пайымдадық. Өт­кен жылы Минскіде өткен мем­ле­кет бас­шыларының кезде­суінде 2014 жыл­­ды «Туризм жы­лы» деп жария­ла­­ғаны бел­гілі. Биылғы жылдың басында ТМД-ға мүше елдердің Парламен­таралық ассамблеясы «2014 жыл – туризм жылы» аясында Дос­тастық елдеріндегі ең ма­ңызды әрі көрікті жерлердің тізімін жариялаған еді. Осы «Дос­тастық інжулері» ат­ты туристік тізімге елордамыз Аста­на қала­сындағы «Дөңгелек алаң» ен­­се, Әзірбайжаннан Баку те­ңіз жа­ғалауы желегі кіріпті. Қала­ны ара­лауды дәл осы теңіз жа­ғалауы же­ле­гінен бастадық. Кас^­пий теңізі жа­ғалауындағы мем­лекеттік ту алаңы, оның жа­нындағы Хрусталь сарай се­­кілді Баку қаласының бірнеше кө­­рікті орындарында болып, мем­ле­кеттік университетке ат басын тіре­дік. Айта кетерлігі, бұл ел­де білім кү­ні 15 қыркүйектен басталады, сон­дықтан астаналық студенттер мен оқу­шылар жазғы демалыстан әлі орал­маған. Ба­куда 30-дан астам ЖОО мен осын­ша мұражайлар, 7 театр, мем­­­лекеттік филармония, опера жә­не балет театры, киностудия, кинотеатр мен кітапханалар бар. Ал, 1967 жылы ашылған Әзір­байжан мемлекеттік халықтық қол­данбалы өнер мен кілем мұ­ражайы әлемдегі тұңғыш кілем мұ­ражайы болып есептелсе, мұн­дағы миниатюралық кітаптар мұ­ражайы жер бетіндегі жалғыз мұ­ражай болып саналады.

Баку қаласы жоғарыда атап өт­кеніміздей, алып құры­лыс ала­ңына айналған. Әзір­бай­жан елі «қа­ра алтынды» экс­порттаудан тү­се­тін мол қаржыны қаланы көр­кейтіп, төбесі көкпен талас­қан биік ғимараттар салуға жұм­сап жатыр. Қала құрылысын да­мытуға арналған ауқымды сәулеттік жобалардың ішін­де «Баку – ақ қала» жобасының орны айрықша. Жоба бойынша, бұрын «қа­ра қала» атанған астананың шығыс бөлігін қайта жаңғырту және дамыту қолға алынып отыр. Баку қаласын дамытудың жа­ңа бас жоспары 2030 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Осы орайда, мұнай экспорты арқылы мол табысқа кенеліп отырған Әзірбайжан елінің бас шаһары – Баку қаласының дамуына Дү­ниежүзілік Банктің қаражаты тар­тылғанын да айта кетейік.

Жалпы, Бакудың бүгінге дей­інгі тарихы сан мыңдаған жыл­дарды қамтиды. Ең ғажа­бы – сол ғасырлар бойы жал­ға­сып келе жатқан қала құры­лы­сының тарихи келбеті мұн­да әлі сақтаулы. Байырғы жәді­гер­лерімен мақтана алатын ес­кі шаһар уақыт өте келе жаңа құрылыстармен толығып отыр­ған. Осылайша, қала­ның та­ри­хи орталығына іргелесе са­­лын­ған осы заманның зәулім ғи­мараттары бүгінде шеті-шегі кө­рінбес алып шаһардың келісті келбетін қалыптастырған.

Бакуда халықаралық деңгей­де­гі саяси-экономикалық фо­рум­дар, мә­дени шаралар, шоу-концерттер мен батыс сурет­ші­лерінің, мүсіншілерінің көрме-га­лереялары жиі өтіп тұрады. Мәселен, «Еуробайқау-2012» ән до­дасының кезекті елу жетінші бай­қауы теңіз жағалауындағы «Ба­ку хрусталь сарайында» өт­ке­нінен кө­зі­қарақты жұрт хабардар. Осы ән бай­қауы үшін арнайы бой көтерген ғажайып ғимаратта маңызды мәдени ша­ра­лар өтеді екен. Әрине, мұндай мүмкіндікке кез келген өнерпаз ие бола алмайды. Өйткені, са­райды жалдау құны өте жоғары көрінеді.

Сонымен бірге, Баку қаласы спорттық ойындар өткізумен де танымал. 2012 жылы 17 жасқа дейінгі қыздар арасындағы фут­бол­дан әлем бі­ріншілігі атал­ған ел­дің астанасында ұй­ым­дастырылғаны мәлім. Ке­лер жылы мұнда Еуропа елде­рінің бі­рін­ші олимпиадалық ой­ын­дары өтеді. Қазір аталған спорт додасына арналған үлкен Олимпиада сарайы, спортшылар мен жанкүйерлерге ар­налған көпқабатты тұрғын үйлер ке­ше­ні салынуда. Мұндағы ғима­раттардың қасбеті ғана емес, ес­кісі бар, жаңа бой көтеріп жат­қаны бар, бәрі-бәрі түгелге жуық Апшерон түбегіндегі кеніштерде өндірілетін табиғи төзімді тас – аглаймен қап­талады. Қа­ла құрылысын дамытып, ғима­рат­тарды безендіруде тамаша архи­тектуралық құрылыс материалы болып саналатын аглай тасын қол­данысқа енгеніне бірнеше ғасырдан асыпты. Жерлікті билік құнды құ­рылыс материалын экс­портқа шы­ға­руға тыйым салған. Бұл, аглай ұлт­тық байлық есе­бінде көздің қа­рашығындай сақ­талады деген сөз.

Әзірбайжан тілінде «Ичери-Шехер», бізше ескі шаһар, 2000 жы­лы ЮНЕСКО-ның әлем­дік мәдени мұралар тізіміне ен­ген Ширваншахтар сарайы се­кілді көне ғимараттар кешені ас­тананың қақ ортасына орын теп­кен. «Қыз қаласы» деп ата­латын ескі мұнара да осында, те­ңіз жағалауынан алыс емес. Ғимарат ХV ғасырдан да бұрын салынған. Мұнда келген өзге ел азаматтарының қай-қайсысы да қала орталығынан орын тепкен осы ескі шаһар мен шахтар са­райына бас сұқпай кетпейді. Бұ­лардағы көне құрылыстар уақы­­тылы жөндеуден өткі­зі­ліп, жаңартылып, жарықтанды­ры­лып, осы заманғы озық техно­логиямен қамтамасыз етілген. Яғ­ни, елге келген қонақтар мен туристерге байырғы жәді­гер­лермен мұқият та­нысуға бар­лық жағдай жасалған. Тіпті, ежел­гі христиан мәдениетінің ес­керткіштері мен зоорастризмге қа­­­­тысты қоныс-мекендерін (отқа та­­бы­нушылардың «Атешгях» ат­ты храмын) мемлекет сол күйінде сақтап отыр. Бұл әзірбайжан ағай­ындардың көне жәдігерлерге бай­ыпты көзқараспен қарап қа­на қоймай, туризмді дамыту ар­қылы онан пайда табуға деген ниетін білдірсе керек. Бір сөзбен айтқанда, мұнда Шығыстың үлгі­сі мен Еуропаның классикалық дәстүрі берік жымдасқан.

Қарт Каспийдің арғы жаға­лауы­на жасаған саяхатымыз ту­ра­лы газетіміздің алдағы нөмiр­лерінен оқи­тын боласыздар.

Дәуіржан ЕЛУБАЕВ.

Қызылорда-Алматы-Баку-Алматы-Қызылорда.