Сыр бойы

Сырдария ауданына қарағанмен Қоғалыкөлдің тіршілік тіні облыс орталығымен тығыз байланысты. Қызылордадан отыз бес шақырым жерде қоныс тепкен ауыл негізінен егін және мал шаруашылығымен күнелтіп отыр.

 Атакәсіпті түлеткен елдің бүгінгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы сыртқы көрінісінен-ақ көрініп тұр. Елді мекенге кіреберістен жаңа ауылдың жарқын болашаққа бетбұрысы айқын аңғарылады. Алақандай ауылдың салық түсімі өткен жылы 8 млн 961 мың теңгеге жетіп, 160 процентке орындалды.

Тарихы – терең,

өмірі – өлең

Жағасына жасыл құрақ біт­кен Қоғалыкөл атты алып көлді айнала орналасқан ауылдан та­лай алыптар шыққан. Қазақ те­атр­ының анасына айналған Сә­бира Майқанова, атақты Қо­­жықовтар мен Лапиндер шық­қан өткені – өнеге, бүгіні баян­ды ауыл. Тәңір сыйлаған тек­тілікпен елді өрге сүйреген Құл­болды ишанның кіндік қаны тамып, жамбасы жерге тиген жер. Елден ұлан боп шығып, сұлтан боп оралған талай Алаш азаматтары туған жерім деп басын иген жер. Әс­кербек Рахымбекұлы мен Қайырбек Мырзахметұлының қа­ла­мына қуат берген қасиетті мекен.

– Ауыл ортағасырлық үлкен қаланың үстінде орналасқан. Ұлы Жібек жолының бойында. Тарихта Баршынкент, ел ау­зында Қышқала атанған бұл жерде тоғыз ұңғымалы үлкен пеш табылды. Профессор Мадияр Елеуовтің басшылығымен «Тұран» экспедициясы биыл үшінші рет зерттемек. Мұнда терракота деп аталатын қыш тү­рі көптеп кездеседі. Яғни, ою-өрнектермен безендірілген қыш. Бұл VІІІ-ХІІІ ғасырларда Қа­зақстанға ислам дінінің ке­луімен тұстасатын қала. Ал асыл дініміз келгелі сәулет өнері де жаңаша серпін алған. Кесене, медреселер, шығыс моншала­ры осының айғағы. Керек де­сеңіз, Қожа Ахмет Иасауи ке­сенесінің материалдарымен бір­­дей. Ал сегізбұрышты дизайн бұл Қа­зақстанда табылған ал­ғаш­қы үлгі. Бұрын-соңды мұн­дай ерек­шелік кездеспеген, – дейді ау­ыл тарихшысы Үлпат Қо­жа­на­зарова.

Қойнауы тарихқа тұнған ауылдағы бұл нысанда арнайы кәріз жүйесі де бар. Демек, құрылысы әлдеқашан өрке­ниет­ке бет алған бұл мекенде қол­өнер шеберлері мен құрыш қолды құрылысшылар, қолөнер шеберлері, те­мірден түйін түйген ұсталар мен ауқатты жандар мекен еткен. Бұл дәстүр әлі де жалғасып ке­леді. Атақты Тілеу ұста, Ыбырай ұсталар өткен мұнда. Ізін жалғаған Исабек, Талғаттай ше­берлер ел игілігіне еңбек етіп келеді.

Қоғалыкөл аумағында әлі де зерт­теуді қажет ететін Қара­шеңгел, Тастө­бе мекендері мен Құлболды ишан ма­за­рының жа­нындағы медресе де бар.

Қоғалыкөлге 

бастар жол

Облыс орталығына беттеген даң­ғыл жол өткен жылы күрделі жөн­деуден өте бастаған. Бұрын ойдым-ойдым жолдан талай көліктің доңғалағы жарылып тұратын. Халықтың «әт­тегенайы» көкейінде жүрді. Былтыр жазда жыры бітпеген жамау жолды алып тастап, орнына жаңа асфальт төсеуге қаржы бө­лінген. Басым көпшілігі облыс орталығынан қатынап жұмыс іс­тейтін жұртшылық үшін бұл қуанышты жаңалық болды. Бүгінде жаңа жолмен зырлаған көліктер инфрақұрылымның жаңа бағыт­қа бет алғанын байқатады.

– Өткен жылы жолдың басым көпшілігі жаңартылды. Би­ыл бұл жұмыс жалғаспақ. Об­лыстық маңыздағы жол бол­ғандықтан біздікі тек септесу ғана. Әйткенмен, ел үшін жа­салған игі іс болған соң, басы-қасында жүру – азаматтық па­рыз. Жол мәселесіне келгенде ауылда әжептәуір жұмыс істелді. Ауыл ішіндегі көптен жөндеу көрмеген, тіпті бұрын-соңды асфальт төселмеген кө­шелерді қалыпқа келтірдік. ­Би­ыл­ға біз Ы.Алтынсарин, Тілеу ұста, Қ.Сәтбаев көшелерін асфальттау үшін 85 млн теңгеге қаржыландыруға аудандық тұр­ғын үй-коммуналдық шаруа­шылық, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөліміне ұсындық. Бірқатар көшені түнгі жарық­тандырумен қам­та­масыз еттік. Мәселелер бір­тіндеп шешіліп жатыр. Ауылда жауын жау­са толарсақтан саз кешіп жүрген осы үш көшені реттесек, басқалары жаңарып қалды. Бұл үш көшенің біреуін жарықтандырдық. Қалған екеуін салықтық түсімдер есебінен жа­рықтандырсақ деп отырмыз. Бас­тысы, елдің игілік көруінде, – дейді ауыл әкімі Бақытжан Рахымбеков.

Сонау Шіркейлі ауылына «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» күре жолынан түсетін жол Қо­ғалыкөлге, сонан соң Бесарық, Ж.Маханбетов ауылдарының кі­реберістерінің алдымен өтіп, әуежай жолына қосылады. Бү­гінде Ж.Маханбетов ауылының тұсына дейінгісі күрделі жөн­деуден өткен. Әуежай жолына дейін де тақтайдай тегіс асфальт түсетіні өткен жылдан айтылып жүрген. Ал ауыл-ауылдың үстін аттап, облыс орталығына баратын қоғалыкөлдіктер үшін бұл төте жол болмақ. Жұртшылық осы игі істің басталғанын көрді, енді тәмамдалғанын да тағатсыз тосып отыр.

Кәсіптен 

тапқан береке

Мемлекет қамқорлығынан қол­дау тауып, хоббиін кәсіп­ке айналдырып, оны кеңейткен­дер де аз емес. «Нәтижелі жұ­мыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамыту» бағдар­ламасының бі­рінші бағытына сәй­кес төрт азамат оқуын бі­тір­ген. Ал екінші бағыт бойынша 19 азамат 25 млн 92 мың 500 теңге несие алып, не­сібесін молайтты. Бұдан бөлек, «Қызылорда өңірлік инвести­циялар орталығы», «Ауыл ша­руашылық қаржылай қолдау қоры» тәрізді ұйымдардан жобаларын қаржыландырғандар да біршама.

– Алдыңғы жылы ауданда бағ­дар­ламаны пайдаланып, кә­сіпкер атанған жандардың саны жағынан көш бастадық. Был­тырғы жетістігіміз де көңіл қуан­тарлықтай. Жаңа бизнес идеяларын ұсынып, «Мен осындай нысан ашқым келеді» деген жанның қолтығынан демеп, жобасын бірге дайындап жүрміз. Өйткені, кәсіпкерліктің маңызы жоғары. Бір кәсіпкер артық тір­келсе, салық түсіміміз де артады, жұмыссыздық көрсеткішіміз де кемиді. Ал жұмысы бар, табысы тұрақты жанның қоғам­дық саяси ахуалға да оң әсерін тигізетінін жақсы білесіз. Түп­теп келгенде, өңір экономикасын дамытудың маңызды те­тігі жергілікті кәсіпкерлерді қолдаудан тұратынын ойдан шығармауымыз керек. Сыртта жүрген жерлестеріміздің де бұл орайда көп көмегі тие­ді. Әр­біріміз туған жерге па­рыз­ды санамызға сіңір­сек, ел дамымағанда, кім дами­ды?! Са­лық түсімі қанша­лық­ты арт­са, мына жолымыз, жа­рық­­тандыруымыз, абат­тан­дыруымыздың бәрі сон­шалықты жақсарады, – дейді Ба­қыт­жан Рахымбеков бізбен әң­гімесінде.

Бүгінде елді мекенде 148 кә­сіпкерлік нысаны болса, оның 142-сі тұрақты жұмыс істеп тұр. Бұл санның 89-ы жеке кәсіпкер, 38-і шаруа қожа­лық, 10-ы жауапкершілігі шек­теулі се­ріктестік болса, қал­ған 7-еуі ауылшаруашылық өн­ді­рістік кооперативі. Ал осы кәсіп­­керлердің 10 процентінің жылдық айналымы 2 млн тең­геден асады.

Ауылда кәсіп ашқандардың дені мал шаруашылығын қолға алған. Бірі мал басын көбейтсе, екіншісі бордақылау ісімен ай­налысады. Жас кәсіпкер Абай Спанов қорасында он бас жыл­қы малын бағып отыр. Мектеп бітірісімен газэлектрмен пісі­руші мамандығында оқыған ол бірнеше жыл осы салада еңбек етті. Дегенде, бұрын-соңды қорада мал ұстаған ауыл баласы өзіне таң­сық емес кәсіптің тұтқасын ұста­ған жөн деп санады.

– Рас, әдепкіде қорқыныш болады. «Тақиялы періште» көр­кем фильмін көріп пе едіңіз?! Сонда «жүз сом аз ақша емес, бірақ денсаулық та керек» деген жері бар. Тура сол сияқты, үш млн теңге дегеніңіз ойнайтын сома емес. Бірақ кәсіп те керек. Осылай кірісіп кеттік. Қазір жылқының бірнеше легін жібердік. Түсетін табысы өзіңнің икеміңе байланыс­ты. Жылқыны уақытылы жем-шөбін беріп, дұрыс жайғамасаң, семірмейді. Ауылдағыларға та­за әрі табиғи тағам болған соң өтімді, – дейді ол.

«Қызылорда өңірлік инвес­тициялар орталығынан» 3 млн теңге несие алған Абай Бо­латұлы алдағы уақытта кәсі­бін кеңейтуді мақсат етіпті. Бо­лашақта ет өнімдерін өндіретін арнайы цех ашуды жос­парлап отыр. Шикізат өзінен болса, өткізер жер іздеп әуре болмайсыз. Жақсысы, халыққа дайын өнімді ұсынасыз.

– Болашақта белгілі кәсіпкер болғым ке­леді. Еңбек Ері Абзал Ералиев те біз сияқты бас­таған шығар?! Неге сондай дең­гейге талпынбасқа?! Таяуда Жақсылық Үшкемпіровтің Елбасы-ҚР Тұңғыш Пре­зиденті Н.Назарбаевпен сөй­лескенін әрі Қазақстандағы бес мың ауылды көтеретін бес мың жігіт болса ғой дегенін көріп ойға қалдым. Неге мен мықты кәсіпкер болып, ауылым­ды тү­лете алмаймын. Ондай нәрсе тал­пынсақ, бәріміздің қолы­мыз­дан келеді, – дейді жалынды жас. 

Қоғалыкөлдік кәсіпкерлер «Ауыл шаруашылығын қаржы­лай қолдау қоры» арқылы да кә­сіп бастап жатыр. Солардың бірі – Мұхтар Бегенов. Ол бірнеше жылдан бері айналысып келе жатқан тәжірибелі кәсіпкер. Айтуынша, тың кәсіптің көзін іздеп жүр.

– Бес-алты жылдың көле­мін­де мал бордақылаймын. Пай­да бірде мол болса, бірде аз бо­лып жатады. Бұл да бір лоторея тәрізді. Мал базарда бірде семіз мал қымбат, бірде арық-тұрықтың бағасы да шарықтап кетеді. Бірнеше ай бағып-қаққан малыңның ақысына кейде арық мал алып қайтасың. Бірақ, ба­ғаны базар айтатыны баяғыдан белгілі ғой. Оған күйініп жатқан біз жоқ. Пендесін жаратқан Құ­дай несібесіз қалдырмайды ғой, – дейді ол күліп.

Осы кәсіпті алдына бағыт еткен Серікбай Таңқыбаев та жыл басында бірнеше жылқы алыпты. Ал жас кәсіпкер Шыңғыс Әби бал арасын асырап, қосымша мал басын арттырып келеді.

Құла таңнан 

тер төккен

Таң бозарып атып келеді. Шешем сауын шелегін қолына ұстап қораға беттеген. Көне са­маурын ентігін баса алмай бұр­қылдап тұр. Ішіндегі сек­сеуілдің шоғы қойсын ба?! Шоқ табадан шыққан ыстық нан тә­бетіңді ашып тұр. Балалар да бірінен соң бірі ұйқыдан тұрып, қол жуғышқа кезекке тұрды. Көшеден даусы гүрілдеген ЗИЛ өтті. Иә, ауылда ерте тұратын бірнеше санатты адамдар бар. Сиырын сауып, өріске айдайтын келіндер мен аналар. Сосын құдды бір жұмыстан қалатын қызметкердей ерте тұрып алатын балапандар. Ең маңыздысы, жерге дән сеуіп, оны күтіп баптайтын шаруашылық жұмыс­шылары. Әлгі ЗИЛ-дың шопыры қасында сағаттап тұрсаң да ішің пыспайтын Қамбар деген азамат. Алған жары тарихшы болған соң, өзінің де білетіні көп.

Иә, Қоғалыкөлдің диқандары жұмысқа қызу кіріскен. Осы күнге дейін қораны жөндеп, 140 гектар жерге жоңышқа мен би­дай егіп үлгерді. Ең үл­кен екі шаруашылық, яғни «Жер-Су Агро» мен «Жамбыл-2030» се­рік­тестіктері мың гектарға күріш екпекші. Қалған ұсақ ша­руа­шылықтардың да үлесінде бі­раз көлем бар.

– Біз көктем келмей жатып, қада шауып, қораның құлаған жер­лерін қалыпқа келтіреміз. Жұ­мыс содан қыза түседі. Гаражда көліктерді дайындаймыз. Көктемгі науқанда да, күз­гі науқанда да еңбегіміздің нә­­тижелі болуы техниканың уақытылы тоқтаусыз жүріп тұ­руына байланысты. Әрбір қыз­меткер мойнындағы жауап­кер­шілік жүгін жете түсініп, жұмыс істейді. Өйткені, ел осы ша­руашылықтың аузына қа­рап отыр. Ала жаздай еккен күрішіміз – тұрғындарға азық. Жоңышқамыз – малға азық. Ал әлеуметтік жағдайы төмен жандарға да көмек қолұшын созып тұратынымыз бар. Қыстай халыққа қоймадан көмір таратамыз. Әрбір тұрғын біздің мұн­дай көмегімізден тыс қалмайды, – дей­ді шаруашылық төрағасы Берік Әлекеев.

«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» демей ме?! Берік Жағы­парұлы ауылдың кі­реберіс төлқұ­жатынан бастап, талай нәрсенің көрік­тенуіне үлес қосып келеді. Азаматына қарап, ауылын танитын елміз ғой. Бастағы береке мен бақтың тұрақты болуы осындайдан. Таяуда ғана баспаға дайындалып жатқан Жұмабай Байзақұлының «Қоғалыкөл қаһармандары» ат­ты соғыс жылдарында ерлік көр­сеткен бабалар туралы кітапқа да демеушілік жасады. Талай істің басында атымтай жомарттығын көрсетіп жүрген оны ел сыйлайды. Міне, ауылдың ажары да осы емес пе?!

Судың көзі ашылды,

алқапқа дән шашылды

Ауылда тірліктің көзі толып тұр. Тек білек сыбансаң болғаны. Ауылдың шетіндегі Ы.Алтынсарин көшесі биікте орналасқан. Содан болса керек, аяқсу да жарытып бара қой­майтын. Ауылдың шығыс жа­ғынан келген су батысқа қа­рай ойланып барады. Бұл мәсе­лені көптен бері ойға алған ауыл әкімі Бақытжан Рахымбеков таяуда көміліп қалған арықтарды тазарттырып, аяқсуға жол ашты. Талай жылдан бері су көрмей, кенезесі кепкен ағаштар да жақында су ішетін болады. 

– Мұнда кім әкім болмай жатыр. Ауылдың төл перзенті келгелі біраз іс өрге бастады. Қуанатынымыз сол. Аяқсуға қо­лымыз жетсе, ауламызды кө­гертер едік. Жасыл желек ауа­мызды тазартады әрі әсем­дік сыйлайды. Сондықтан бұл жақсы бір жұмыс болды. Аудан, ауыл әкімдеріне ризамыз. Асылы, қай басшы болса да жаны ашып істеген істің берекесі бол­мақ. Арықты қазу арқылы алын­ған таза әрі құнарлы топырақты тұзданып кеткен жерлерге апарып жатыр. Бір істің бір іске пайдасы осылай тиеді, – дейді ауыл ақсақалы Зейнолла Рүстемов.

Ақсақалдар белсенділігі жо­ғары. Жастарға ақылын айтып, өмірден алған тәжірибесімен бө­лісіп келеді. Көше-көшенің ауыз­біршілігін арттырып, кейін­гі толқынды баулуда. Міне, ағ­еден ауылдың көрінісі деген осы.

– Ақсақалдармен әркез ақыл­дасып отырамын. «Кеңесіп піш­кен тон келте болмайды» деген бар. Бастаманы бастарда қалай дұрыс екенін сұрап аламыз. Алда жоспар жетерлік. Бас­тысы, кәсіпкерлікті дамыту арқылы тұрғындарды жұмыспен қамтып, жұ­мыс­сыздықты азайту. Қоғамдық-саяси ахуал да әрдайым назарда. Мұның бар­­лығына ауылдың үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсететін қасиеті мен перзентін қолдайтын туған елдің ерек­шелігі сеп болады, – дейді Бақытжан Жұмабекұлы.

Қауіпті вирус ауылдағы шаруашылық құрылымдардан өзгелерінің қызметіне саябыр әкелгені рас. Әйтпесе, әрбір күні мәдениет үйінде әуезді ән шырқалып, көз тартар билер көрермен көзайымына айналып жататын. Ауылды аралаған жедел жәрдем көлігі тұрғындарды қауіпсіздік шарасын қатаң сақтауға шақырып жүр.

Бұл – өтпелі қиындық.

Ал, Қоғалыкөлдің шаруа берекесі арта беретініне сенім зор.

Дәулет ҚЫРДАН.

Сырдария ауданы.

Суреттер автордыкі.