Сыр бойы

Oблыстық тарихи-өлкетану музейінде «Н.Назарбаев: дәуір, тұлға, қоғам» көшпелі көрмесі ашылған еді.  Осыған дейін Алматыда, Шымкентте, Түркістанда, Атырау мен Ақтөбеде өткен көрмені 700 мыңнан астам келуші тамашалаған. Музей қызметкерлерінің айтуынша, жылжымалы көрме Қызылордада ашылғалы бері оны 5000-нан астам адам көрген. Оған қоса өткен демалыс күндері Шиелі және Қармақшы аудандарында жылжымалы экскурсия ұйымдастырылды.

Рақым нұры тұнған жер

Біз барған кезде де музей гидтері келушілердің бірнеше тобына  қызмет көрсетіп, таныстырылым жасап жүрді. Мектеп оқушыларының сапына қосылып, әр экспонаттың сырына қанықтық. Бірінші зал   «Елбасы жолы» деп аталыпты. Бұл бөлімде Елбасының ауыл баласынан бастап, Ұлт көшбасшысына айналуына дейінгі өмір жолы архив құ­жаттары, фото-бейнематериалдар, музейлік экспонаттар арқылы баяндалады.

Адам кіндік қаны тамған жері, ұшқан ұясы, балалық шағы туралы естеліктерді жү­рек түкпіріне асыл қазына сынды аялап сақтайды.  Елбасы өзінің атамекені – Ала­таудың қойнауындағы Үш­қоңыр­дың сұлу табиғатын, әкесінің ізі қалған жайлауды, гүр-гүр тасыған Қасқасуды жырға қосқанын білеміз. «Үшқоңыр» деген сөзі мен сазы үйлескен әдемі ән бар емес пе? «Президенттің ата-анасы» деген гобеленде көрініс тапқан табиғаттың сұлулығы осы екен ғой! «Үшқоңыр» әнінің «Шыңдарың Төле бидің қалпағындай, Жазира жасыл әлем алқабыңды-ай, Жуасы, қарақаты, бүлдіргені, Әжемнің шекер қосқан талқанындай» деп келетін жолдары тура суреттеліпті.

Әрі қарай жанға жақын, шынайы ақ-қара суреттер сыр шертті. 16-17-дегі балаң жігіт Нұрсұлтан ата-анасымен, сыныптас достарымен, «Жас натуралистер» үйірмесіне қатысқан қатарластарымен бірге түскен.  Көрмені қызықтаушы оқушылар әлдебір экспонаттың қасына шоғырланып қалды. «Кластан класқа көшіру куәлігі» деген құжат екен. Кәдімгі үлгерім табельдері. Ол Назарбаев Нұрсұлтанның Алматы облысы, Қаскелең ауданы, Шамалған ауылындағы орта мектептің 6 және 7-кластарын бірыңғай бестікпен аяқтағанын айғақтап тұр. Ал 10-сыныпты бітіргені туралы құжатта тек «Орыс әдебиетінен» төрттік баға алып, қалған пәндерді үздік игергені жазылған.

Оқушылар осы жерде ұзақтау аялдап, суретке түсіп жатты. Сирек құжаттар мен экспонаттардан рухани күш алған Қызылорда жастарының арасынан болашақта Нұрсұлтан Әбішұлы сынды қайраткер тұлға шығатын шығар. Менің есіме көрменің ашылу сал­та­натындағы облыс әкімі Қырымбек Көшербаевтың сөзі түсті. Аймақ басшысы «қа­зақтың Қалтайының», Қал­тай Мұхамеджановтың «Нұрсұлтан Әбішұлын бас­қа­лардан биік көрсететін үш қасиеті бар. Бірінші – ол қар­шадайынан жер­дің демін, нанның дәмін, тер­дің иісін сезіп, өзі де солардың қатарында өскен. Екінші қасиеті – қараша үйдің көсеуінен бас­тап, алып зауыттың күрегіне дейін қолынан өткізген еңбек адамы. Үшіншіден, халқының рухани мол мұрасын, аңызынан бастап бүгінгі келбетіне дейін ана тілінде бойына сіңірсе, орыс әдебиеті арқылы әлемдік әдебиеттің үздік үлгілерін өз әдебиетіндей таныған,  оқыған, тоқыған адам» деген сөзін мысалға келтірген еді. Әсілінде, жігітті намысы қамшыласа, алмас асуы болмайды. 

Адамның мектеп жасындағы балдәурені белі бүгілгенше ұмытылмайды. «Виньетка» деп аталатын суреттерді ақтарғанда білім берген ұстаздар мен құлын-тайдай құлдыраңдап бір­ге жүгірген достар көз ал­дыңа келеді. Жарты ғасырдан астам уақыт бұрын түсірілген Елбасының виньеткасы да сол дәуір адамдары туралы ақпарат береді. Ортада жақында ғана 100-ден асып дүниеден озған Нұрсұлтан Әбішұлының ұстазы Сейітхан Исаев.

Елбасының елімізде металлургия комбинатын салу туралы шешім қабылданған кезеңде Украинаның Днепродзержинск қаласына аттанып, сол жақтағы КТУ-да білім алды. Училищеде бірге оқыған достардың суреті, оқу орнындағы қо­ғам­дық жұмыстарға белсенді қатысқаны үшін берілген ма­дақтамалар да көрмеде тұр. Кейін бұл қорға жастық шақтың қаласынан арнайы жіберілген «Днепродзержинскке сіңірген еңбегі үшін» деген естелік белгі, басқа да кәдесыйлар қосылған. Ұсынылған экспонаттар келушілерді Елбасының Теміртау қаласындағы металлургия зауытында жұмыс істеген кезеңімен таныстырады. Фотоқұжаттар, күнделік дәптер, құттықтау телеграммалары, СОКП XXVI съезіне Қарағанды облысынан сайланғаны туралы куәлік, президенттікке кандидат ретіндегі сайлауалды бағдарламасы, халық алдында берген анты, тұңғыш Конституция, Қазақстан-2030, 2050 стратегиялық бағдарламалары, кітаптары Н.Назарбаевтың саяси қызметінің әр сәттерін көрсетеді.

Ел тағдырын өзгерткен шешімдер

Екінші бөлім «Елбасы феномені» деген атауға ие. Тоқ­саныншы жылдардың бірін­ші жартысы жас Тәуелсіз мем­лекеттің іргесі қаланған қиын да күрделі кезең болып тарихта таңбаланды. Осы уақыт – коммунистік жүйе­ден де­мократияға, нарық­тық эко­номикаға өту мақ­са­­­тында жасалған жүйелі рефор­малардың кезеңі еді.

Тәуелсіз Қазақстанның ал­ғашқы қадамдарының бірі – Семей ядролық полигонын жабу. Бұл – еліміздің ал­дағы даму стратегиясын ай­қын­даған, ядролық қарусыз әлем тұ­жырымдамасының не­гі­зін қалаған шешім болды. Еге­мендіктің елең-алаңдағы тағ­дыршешті шақ­та ядролық қарусыз, демо­кратиялық ел болуға талпынған тарихи таңдаудың дұрыстығын уақыт дәлелдеп берді.

Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлықтың музей экспонаттарының қатарынан орын алуы тегін емес. Бас-аяғы 400-ден астам сынақ барысында Семей жеріндегі тіршіліктің тепе-теңдігі бұзылды. Адам денсаулығы, табиғат орасан зор зиян шекті. Музейдегі жартылай өртенген, ақ шүберек байланған қу ағаш сол Семей полигонының зардабын тарт­қандардың жанайқайы іспетті.

Осы залға Елбасына Ұлы­британия патшайымы  ІІ Елизавета ядролық қарусыздану ісіне сіңірген еңбегін тану белгісі ретінде тапсырған «Әу­лие Михаил мен Әулие Георгий Орденінің Үлкен Кресі» қойылған. Жапония –  атом қаруынан зардап шеккен Қа­зақстанмен тағдырлас ел. Сондықтан ядролық қару­сыз­дану идеясының бастамашысы Н.Назарбаевты Жа­понияның ең жоғары марапаты «Үлкен таспадағы хризантема» орденімен марапаттаған. Тек император мен король, ақсүйектер әулетінен шыққан жапондықтар мен шетелдіктер, мемлекеттік, халықаралық ғы­лыми-зерттеушілік, қоғам­дық және қайырымдылық қыз­мет­тегі жоғары жетістіктері, ға­лам­шардағы бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз ету­ге қосқан үлесі үшін шет­елдік мемлекеттер басшыларына берілетін орденді бүгінде қызылордалықтар да тамашалауға мүмкіндік алды. 

Бұл жерде алғашқы қазақ­стандықтың ғарышқа ұшуы, ғарыштан оралған қазақ же­рі­нің топырағы салынған құты, ұлттық валютаның ен­гізілуі, Қазақстан халқы ас­сам­блеясының құрылуы сын­ды құжаттар сақталған. Отыз жылға жуық аралықта біз­дің еліміз аймақтық және жаһандық тұрақтылық пен қауіпсіздік бастамаларын кө­тер­ген мемлекет ретінде танылды. Танылып қана қоймай халықаралық процестердің қа­­­ты­сушысына айналды. Көр­мені аралау барысында Елбасы феноменін көрсететін идеялар мен бастамалардың – ел астанасының ауысуын,  Елордада әлемдік және дәстүрлі діндер съездерінің өтуін, тағы басқа тарихи шешімдердің бір сәтте қабылданбағанына көз жеткізесіз. 

Халық арасында кеңінен та­нылған Жұмекен Нәжімеденов пен Шәмші Қалдаяқовтың әні «Менің Қазақстанымның» елі­міздің мемлекеттік гимні болып қабылдануы да тарихи сәт еді. Тұңғыш Президент бастама көтеріп,  ән анағұрлым салтанатты шырқалуы үшін бас­тапқы мәтінін өңдеді. Сол өңделген нұсқа да музей экспо­нат­тарының қатарынан орын алған.

Мойындау және құрмет

Көрменің ең «қымбат» залына өттік. «Қымбат» деуі­міздің себебі бар. Мұнда Ел­ба­сына әлем елдерінің ли­дер­лері тапсырған марапаттар орналасқан. Қазақстанның халықаралық аренадағы ынты­мақ­тастық пен татулыққа негіз­делген саясатына алпа­уыт мемлекеттер өздерінің ең жоғары наградаларын беру арқылы құрмет көрсеткен. Әр награданың  негізінде алдымен Елбасының ерен еңбегі, ұлтаралық қарым-қатынасты рет^­­теудегі жетістіктері тұр. Жо­ғарыда Н.Назарбаевтың атом қаруын жоюға сіңірген еңбе­гіне берілген екі орден туралы айтқан едік. Бұл залдағы наградаларға да зейін қойдық. 

Италия 1997 жылы Елбасын «Италия Республикасына сіңірген еңбегі үшін» ор­де­нінің «Үлкен Таспа­мен безендірілген Үлкен Крест Кавалері» ор­денімен ма­ра­паттаған.  Украина екі ел ара­­сындағы достық пен ын­тымақтастықты дамытуға қос­қан аса зор үлесі үшін I дәре­желі «Князь Ярослав Мудрый», Ресей  «Әулие апостол Андрей Первозванный», бауырлас Өзбекстан  «Буюк хизматлари учун» («Аса көрнекті еңбегі үшін») ордендерін тапсырған. 

Залды аралау барысында Н.Назарбаев «Румыния жұлдызы» Үлкен кресі, «Авс­трия Республикасына сіңір­ген еңбегі үшін Үлкен Құрмет Жұлдыз», Литва Респуб­лика­сының І дәрежелі «Ұлы Витаутас», Тәжікстанның «Исмоили Сомони»,  Грекияның «Құт­­қарушы ордені Үлкен кресі», Хорватияның «Король Томислав» ордендерінің кавалері екенін білдік.

Елбасы марапатталған ор­дендердің біршамасының тарихына, түпнегізіне, кімдерге лайықталғанына үңіліп көрелік. Ватиканның «Пий Ордені» – Папаның Рим Понтификі мейір­бандығының айрықша белгісі ретінде халықтардың жоғары билеушілері мен өте жоғары мәртебе иелеріне тапсыратын жоғары марапаты. Бұл жоғары марапатты тек 15 адам алған. 

Польшаның «Ақ Қыран Орденін» поляк королі IІ Август 1705 жылы 1 қарашада бел­гілеген. Орденмен монарх­тар, ерекше еңбектерін тану белгісі ретінде шетел мем­ле­кеттері мен үкіметтерінің басшылары, сондай-ақ, саясат, ғы­лым, мәдениет пен өнер саласында Польша Республикасына сіңір­ген еңбегі үшін поляктар марапатталады.

Сауд Арабиясы Король­ді­­гінің «Ұлы Бадр Алқасы» орденін король Фейсал Бен Әбдел Әзиз белгілеген. Сауд Арабиясы Королінің ерек­шелік белгісі болып саналады. Таққа отырған кезде, ант қабылдағанда және король деп жарияланар сәтінде «Әбдел Әзиз Корольдің Алқасымен» бірге тағылады. Н.Назарбаев – ТМД-ға мүше мемлекеттер басшылары арасында осындай аса жоғары марапатқа ие болған тұңғыш жетекші. 

Бельгия Корольдігінің «Лео­польд Ордені Үлкен кресі» марапатының да тарихы тым тереңде. Орденнің азаматтық, әскери және теңіздік деп аталатын үш дәрежесі бар және үлкен таспа, командор, офицер, кавалер және аға офицер деп аталатын бес деңгейден тұрады.

Францияның «Құрметті ле­­­гион­ның Үлкен кресі» ор­де­нін Наполеон Бонапарт «әс­кери істердегі батылдығы және азаматтық қызметтегі айрықша дарыны үшін» берілетін жоғары марапат ретінде тағайындады. Бұл орденмен марапаттаудың ең бірінші рәсімі 1805 жылғы 15 шілдеде өтті, Наполеон онымен Ардагерлер сарайы капелласында өз маршалдарын, ардагерлерді, сарбаздарды, ға­лым­дарды, жазушылар мен өнер қайраткерлерін марапаттады.

Ерекше аталуымен қызық­тырған Люксембургтің «Емен тәжі», Корея Республикасының «Мәңгі гүлдейтін раушан», Финляндияның «Ақ Раушан Үл­кен Командорлық Кресі» ор­дендері де Елбасына деген құр­мет пен мойындаудың бел­гісіндей.

Көрмедегі тағы бір құнды коллекция – «Естелік қолтаңба» тақырыптық кітаптар топтамасы. Кітаптағы қолтаңба – тарихи дереккөздің ерекше түрі. Сыйға беру туралы жазудан адамдардың жеке және қоғамдық байланыстарын түсінуге болады. Оған қоса бір оқиға немесе тарихи дәуір жайында ақпарат аламыз. Шетелдік саяси және қоғам қайраткерлері сыйға тартқан кітаптардың ара­­сында М.Моха­мадтың, Ли Куан Юдің, М.Горбачевтің, А.Соб­чактың, Б.Ельциннің, Си Цзи­нь­пиннің, Дж.Буштың, С.Де­мирельдің, М.Тэтчердің қа­­ла­мынан шық­қан туындылар бар.

Музей қызметкерлері мектептерден, жоғары және арнаулы оқу орындарынан, ең­бек ұжымдарынан келген экс­­курсиялық топтарды бел­гі­ленген уақыт бойынша қа­былдап, көрмені аралатуда. Әр залдағы  интерактивті  ақ­параттық ресурстарда еліміздің тарихи деректік хроникасы Елбасының қызметі арқылы көрсетіледі. Бұл әдіс, әсіресе, жастарды қызықтыруда.

Жылжымалы көрме Тәуелсіз Қазақстан тарихының жылна­масы сияқты. Халықтың азат­тық жолындағы аңсар-ар­маны мен мақсат-мұраты осы жерден орын алған әр жәдігерден байқалады. Оларды көзбен көріп, қолмен ұстау арқылы Тәуелсіз Қазақстан тарихының бір бөлшегі екеніңді сезінесің. Сезінесің де, кеудеңді мақтаныш сезімі кернейді.