Жаңа номер

Сыр бойы

syrboyi@yandex.kz

+7 (7242) 40-02-17

Амал келді, жыл келді!

Бүгін, 14-наурыз – Амал мерекесі. Бұл – Абай айтқандай, «қырдағы елдің ойдағы елмен араласып, күлімдесіп, көрісіп, құшақтасатын мезеті. Иә, айдан аман, жылдан есен шыққан жұрт жаздың жайын ойлайтын, қыстың сызы қайтқан уақыт. «Амал» кей жерде «көрісу» деп аталатын мереке, әсіресе батыста тойланып, Маңғыстау жұрты Отпан тауда ұлан-асыр той жасайды. Көрісу жоралғысының кей өңірлерде ұмытыла бастауына кеңестік кезең идеологиясы әсер еткен. Жалпы, «амал» атауы қайдан шыққан, «көрісу күні» қашаннан бері тойланады, қалың қазаққа қатысы қанша? Тарқатайық.

Батыс қана емес, бұл мерекені барша қазақ тойлаған. Бұл туралы деректер қазақ ойшылдарының еңбектерінде де кездеседі, этнографтар да растайды. Мерекенің қалыптасуы жайында өңірлік «Рухани жаңғыру» орталығының бөлім меңгерушісі, түркітанушы Серікбай Қосанов айтып берген еді.

– Наурыз ескіше үт жұлдызы мен қамал жұлдызының тоғысуы кезінде пайда болған. Үт айы ескіше – ақпан айына, ал қамал наурыз айына сәйкес келеді. Арабша – амал, парсыша – қамал. Қазақтар амал деп те, қамал деп те атаған. Амал мерекесі осы жұлдыздардың тоғысуы кезінде тойланған. Ескіше 13-нен 14-не қараған түні, жаңаша 21-22 наурызға келеді.

Жұлдыз аттарын қазақтар қаңтардан бастап амал, сәуір, саратан, зауза, әсет, сүмбіле, мизам, ақырап, қауыс және жәді, үт деп атайды. Үт айы келген кезде, жаңаша ақпанның 14-і келгенде «үт келді, құт келді» дейді. Сыр бойындағы қазақтар үшін үт келген кез жаздың жақындап қалғанын білдіреді. Ал Арқадағы қазақтар үшін «үт келді, жұт келді» деген сөз бар. Оларда қыстың әлі бітпеген уақыты. Бекасыл деген атақты әулие, ғалым ХІХ ғасырда былай деп жазыпты: «Көк қарға он бесінде келер, жиырма екісінде күн мен түн теңелер. Қамал мен сәуір отыз бірінде келер. Сәуір келгенде бәбісек келер. Жыл жақсы болса, оншақты күн бұрын шақырар». Бұл кісінің айтқан он бесі наурыздың он төртіне шамалас. Көк қарға келгеннен кейін, күн жылып, күн мен түн теңеседі. Күн мен түннің теңесуі әр аймақта әртүрлі. Маңғыстау елі 14-нен бастап тойлайды, – деген болатын.

Демек, жер жаңарып, жыл басталған уақытта тойланатын амал мерекесінің атауы ескіше ай атына, қазіргі наурызға байланысты шыққан. Бұл туралы Шәкәрімнің ұлы Ахаттың жазбасында: «14 март – ескіше 1 март. Әкей айтты: «Бүгін ескіше 1 март, қазақша Жаңа жыл, Ұлыстың ұлы күні дейді. Ал жаңа жылдың бұрынғы аты – Наурыз, бұл фарсы тілі. «Жаңа күн» деген сөз. Қожа-молдалар «ескі әдетті қалдырамыз» деп, құрбан, ораза айттарын «Ұлыс күні» дегізіп жіберген. Ескі қазақша, ескі түрікше Жаңа жыл күнінің аты – Ұлыс. Жаңа жыл басының ұлыс екеніне мынадай дәлел бар. «Ұлыс күні қазан толса, ол жылы ақ мол болар. Ұлы кісіден бата алса, сонда олжалы жол болар», – деп жазған.

Бұл жазбалар жаңа жылдың келуі, оны мерекелеу 14 наурыздан басталатынын айғақтайды. Ал Қажымұқан Ғабдолла «Көрісу күні керек пе?» мақаласында тағы да былай деп нақтылай түсіпті.

«Еліміздің батыс өңірі Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында, көршілес Ресейдің Астрахан, Саратов, Орынбор, Қарақалпақстанның қазақтар көп қоныстанған жерлерінде Наурыз мерекесі айдың 14-і күнінен басталып, «көрісу» (яғни, қауышу) салты (кей жерлерде «Амал мерекесі» деп те аталады) басталады. Қазақтың танымал табиғат тамыршысы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы өзінің жан-жақты зерттеу еңбегінде “сегіз күндік Наурызнама өтетінін” жазған екен (ескіше 1-8 наурыз, қазіргі күнтізбеде 14-21 наурыз аралығы). Демек, ұлтымыздың көктемді тануы қадым заманнан шындыққа тым жақын.

...Наурыз парсыша – Жаңа күн. Ертеде қазақ бұл күнді «Наурыз» демей, «Амал» деп атаған».

Өз заманында дүние жүзі мойындаған күнтізбе жасаушы ғалым Омар Хайям «Наурызнаме» кітабында да жаңа жылдың 14 наурыздан басталатынын айтыпты.

Демек, бұрын қазақ елі Ұлыстың ұлы күнін тойлауды 14-наурызда бастаған. Деректерге сүйеніп, қазақ ойшылдарының сөзіне сенсек, онда бүгін жаңа жыл басталды! Наурыз – жаңару, тазару, құрметтеу, кешірім сұрау деген ұғымдарды біріктіретін мереке. Ендеше, оның алғашқы күнінің «көрісу» жоралғысымен басталуы заңдылық сынды. Маңғыстауда бұл күні түске дейін кемінде үш үйге барып үлгеріп, амандық сұрау халықтық қағида екен. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерінде бір-біріне сәлем берген екі адамға да сауап жазылатыны айтылған. Соның ішінде, бірінші сәлем берген адамға көбірек сауап бар. Ендеше, бұл – иман мен дәстүрді біріктірген мереке. Демек, Амал мерекесі – ғасырдан ғасырға аттауы тиіс, ұлттық мейрамымыз.

Бұл мереке біздің облыста да ескерусіз қалған емес. Өткен жылы Халыққа қызмет көрсету орталығында күні бойы думанды көрме өтіп, тұрғындарды ерекше салтанатпен қарсы алғаны есімізде. Ал бүгін облыстық филармония ауласында мерекеге орай «Армысың, дәурен тіршілік!» атты концерт қойылып, бірқатар шаралар ұйымдастырылмақ.

Иә, бүгін – қыстан қуатты шыққан елдің тәубе мен тілек айтатын күні. Жылдан жылға жеттік. Сіз де кездескен жанға қуана қарап, «жаңа жасқа шығуыңмен» деп тілек арнаңыз!

Айдана ЖҰМАДИНОВА.

НЕГІЗГІ ЖАҢАЛЫҚТАР 14 наурыз 2019 г. 610 0