Сыр бойы

– Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында алты үлкен жоба аталды. Сол жобалардың бірі – «Жаңа гуманитарлық білім: қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық». Мен бұны арнайы айтып жатқан себебім, бұл бастама ауызекі тілде «100 жаңа оқулық» деп аталып жүр. Бірақ бұл жобаның мақсаты 100 кітап аударып шығарудан әлдеқайда кең. Сөзсіз, тамаша оқулықтар аударылады, басылып тарайды. Бірақ мұның барлығы түпкі, үлкен мақсатқа жол салатын құрал. Ол қандай мақсат? Жаңа оқулықтар арқылы біз қазақ аудиторияларындағы талқының мазмұны мен деңгейін көтереміз. Сол арқылы жалпы гуманитарлық білімнің мазмұны мен сапасы мүлде жаңа деңгейге шығуы тиіс. Өйткені әлемдік гуманитарлық ғылым қазақ тіліне мұндай көлемде ешқашан аударылған емес. Енді бұл оқулықтарды ертең оқу бағдарламасына қалай енгіземіз? Осыған орай, оқытушылардың жұмысы қалай өзгеруі керек?

Қазақы интеллектуалды, гуманитарлық ғылыми орта, оқытушылар мен студенттер бұл жобаға өздерінің күнделікті өміріне, ертеңіне тікелей қатысы бар мүмкіндік деп қарауы керек. ХХ ғасырдың басында Алаш қайраткерлері аудармамен көптеп айналысты. Бірақ ол кезде қазіргідей мүмкіндік болған жоқ. Қазір мүлде басқа уақыт, басқа мүмкіндік. Біз осы мүмкіндікті жіберіп алмауымыз керек. Мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалып жатыр. Сондықтан бұған атсалыса алатын орта жұмылуы қажет. Біз аударма ісін білетін мамандарға аса зәруміз.

Бұл жоба – рухани жаңғыру деген ауқымды бағдарламаның құрамдас бөлігі. Кеңестер заманында гуманитарлық ғылымдар саясаттың қызметінде, идеологияның құралы болғаны белгілі. Зиялы ортаның көзқарастары мен құндылықтарына ықпалы зор осы білім салалары бізде әлі күнге дейін ескі сарыннан арылмаған. Жоғары оқу орындарындағы студенттердің 70 пайызы қазақ тілінде оқиды деп марқаямыз, ал олардың не оқып жүргендеріне енді ғана ден қоя бастадық. Мұның сыртында, бұл оқулықтар қазақ тіліндегі гуманитарлық біліммен бірге қазақ тілінің өзін де өрге тартатын бастама деп білемін. Тіліміз халықаралық ғылыми лексикамен толығады.

– «100 жаңа оқулық», «100 жаңа тұлға» деп жобаларға шартты ат қойылады. Ол есте сақтауға, насихаттап таратуға ыңғайлы. Бірақ ол 100 оқулықпен шектелеміз деген сөз емес. Оқулықтар жақсы аударылып, оған үлкен сұраныс болып, жақсы нәтиже көрсетіп жатсақ, ол жүзден әлдеқайда көп болуы мүмкін. Таңдалған гума-нитарлық бағыттар бойынша алдыңғы қатарлы университеттер мен баспалардан жыл сайын жүздеген жаңа оқулықтар шығады. Оның сыртында, оқулық деуге келмейтін, бірақ ғылым саласының дамуына зор үлес қосқан жекелеген авторлардың зерттеуі негі¬зінде шыққан монографиялар бар. Олар да оқу бағдарламаларына міндетті түрде оқылуы тиіс кітаптар тізіміне кірген. Ол аз десеңіз, ғылыми-танымдық бағытта жазылған, ондаған тілге аударылып, миллиондаған таралыммен шығып жатқан басқа да кітаптар бар. Өз басым осының барлығы аударылса деймін. Жоғарыда аталған мақсатқа жету – бір науқанмен бітетін шаруа емес, ол процесс, қазіргі аударма тілінде үдеріс. Ол ұдайы ізденісті, тоқтаусыз жаңаруды талап етеді. Біз ұмтылған ілгері дамыған 30 елдің қай-қайсысында да осы үдеріс бар. Сондықтан «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 оқулық» жобасы сол үдерістің басы деуге болады. Сонымен бірге бұл бізге үлкен сын, ғылыми ортаның қуаты, аудармашылар ортасының әлеуеті сыналып жатыр. Қазір осы жұмысқа 120-дан астап адам жұмылдырылған. Үлкен қауым. Осы кісілердің барлығы тура мағынасында күні-түні жұмыс істеп отыр.

– Аударылатын кітапқа қойылатын талаптар мен оларды іріктеу жүйесі жұмыс тобында ұзақ талқыланды. Кеңесе келе, мынадай критерийлерге тоқтадық: таңдалатын кітап әлемдегі озық 100 университеттің оқу бағдарламасында болуы шарт, ол оқулық кемінде үш басылым көруі тиіс, соңғы басылымы өткен үш жылда шығуы керек. Бұл талаптар оқулыққа деген сұраныстың жоғары екендігін, оның мазмұн тұрғысынан өзектілігін растайды. Иә, іріктеудің басы оқу орындарынан басталды. Біз оларға өтініш жіберіп, өздеріне қажет деген оқулықтар тізімін сұраттық. 800-ден аса оқулықтың тізімдері келді. Оның ішінде оқулықтар да, жекелеген зерттеу еңбектері де болды. Бірақ барлығы да алдыңғы қатарлы оқу орындарында гуманитарлық бағыттағы оқу бағдарламасында бар кітаптар.

– Жаңа гуманитарлық білім дегенде Елбасы мақаласында ғылымның жеті бағыты аталды. Ол философия, әлеуметтану, психология, мәдениеттану, тарих, филология және саясаттану. Осы саланың барлығы қамтылып жатыр. Бұлардың қай-қайсысы да адамның жеке тұлға және маман ретінде қалыптасуына зор ықпал ететін білім салалары. Олар қоғамдағы азаматтық ұстаным, моралдық құндылық, ар-ождан негіздерін қалайды. Адамның өзіне, айналасына, елге деген көзқарасын қалыптастырады. Біз дүние жүзіндегі ғылым мен білімнің мазмұнына жол ашу арқылы ілгері дамыған қоғамдардағы осындай көзқарас және ұстаным қалыптастыру құралдарымен жақын танысуға мүмкіндік алдық. Мақсат – ол білімді айна-қатесіз көшіріп алып, соған илану емес. Біз әлемнің қалай ойлап, нені құнды, нені дұрыс, нені бұрыс деп білетінін ескере отырып, өз бағытымызды анықтауда қателеспей, өзіміздің қазақстандық жолымыздан жаңылмауымыз қажет. Сондықтан да рухани жаңғыру аясындағы өзге жобалар өз тарихымызға, өлкетануға, төл мәдениетке арқа сүйейді. Қазақ дүниетанымын қорғау сөзсіз қажет, бірақ ол тұйықталу дегенді білдірмейді.

– Елдегі аударма ісіне айтылып жүрген сын белгілі. Бұл күрделі, жүйелі түрде шешілуі тиіс мәселе. Аударма кітап шығарып, оны таратудың коммерциялық арнаға түскен индустриясы болмағаннан кейін, аударма ісі де қажетті кәсіби биікке шыға алмай жатыр. Аударма мектебі әлсіз, соның ішінде, әсіресе ғылыми аударма саласы кенжелеп қалған, өзі сала маманы, өзі аудармашы бола алатын ғалымдар өте аз, отырып сапалы жұмыс істеуден гөрі наз бен сын айтуға әуес тіл жанашырлары өте көп.

Ғылыми аударма болғаннан кейін, аударманы тіл білетін сала мамандары жасауы шарт. Сондықтан алғашқы аударма мәтіні негізінен ұлттық жоғары оқу орындарының тиісті кафедра мамандарының қолынан шығып жатыр. Осыдан кейін аударма тобында болмаған сала маманы ғылыми редакция жасайды. Оның міндеті – мәтіннің ғылыми дәлдігін тексеріп, растау. Осыдан кейін әдеби редакция жүреді. Оны тіл мамандарынан құралған, кәсіби редакторлар жасайды. Олардың міндеті – мәтіннің сауаттылығын, тіл нормаларына сәйкестігін қарап, оның ұғынықты, жатық болуын қамтамасыз ету. Қажет болса, осы сатылар бір емес, бірнеше мәрте жасалады. Осыдан кейін кітап беттеліп, корректордың қарауына өтеді. Оның міндеті – әріп қателерін жөндеп, үтір-нүктенің, тыныс белгілерінің дұрыстығын қарау.

Жұмыс өте қауырт. Мәтінді жетілдіру кітапты баспаға тапсырғанша жүреді. Әр аудармашы, әр редактор кеше ғана тапсырып кеткен жұмысын, қайтадан қарап, өзгерістер енгізіп жатыр. Оқулықтарымыз көлемді, ең шағыны 300 бет, көлемдісі, мәселен, «Экономикс» 850 беттен асады.

– Сол «Экономиксті» аударуға ұлттық университеттің он шақты маманы атсалысты. Одан бөлек редакторлар мен техникалық қызметкерлерді есептегенде жиырма шақты адамға барады. Мәтінді көрсеңіз, графика, иллюстрация, кесте көп. Соның бәрі қайтадан жасалып, өңделді. Жаңадан еніп жатқан ұғымдар өте көп.

– Шынын айтқанда, біз жүгіне қоятын, кез келген сұрағымызға жауап табатын не бір институт, не бір орталық жоқ. Салалық сөздіктер негізінен ғылыми ұғымдарды қолдану контексін ескермей құрастырылған, тартынбай сөздіктегідей ала беруге келмейді. Ол сөздер ғылыми мәтінде, сөйлемнің ішінде кездескен кезде өз қызметін қалай атқарады дегенге мүлде назар аударылмаған. Мысалы, сұраныс пен ұсыныс, сұраным мен ұсыным деп жүр. Бірде-бір маман ол сөздерді сол күйінде алуға дайын емес. Сондықтан терминком бекіткен аударма да, институттар шығарған салалық сөздіктер де біз арқа сүйейтін сенімді көмекші құрал бола алмады.

Бұл оқу орындарында қолданылатын оқулық болғаннан кейін, оқу орындарымен тығыз жұмыс істеп отырмыз. Осы тұста оқытушы ғалымдар аударма мәтіні ғылыми дәлдіктен ажырамауы тиіс дегенді айтады. Сондықтан кей ұғымдар мен сөздер тікелей аударылып, ұсынылады. Екінші жағынан, әдеби редакторлар ондай аударманы “калька” дейді. Ондай мәтінді қазақ түсінбейді дегенді айтады. Оған ғалымдарымыз: «Бұл кешке жантайып жатып оқитын көркем шығарма емес. Бұл белгілі дайындықпен келуді қажет ететін ғылыми әдебиет» дегенді алға тартады. Әрқайсысының уәжі өзінше дұрыс. Осы екіарадан жол тауып, тепе-теңдік іздеуге тура келеді. Және оның дайын тұрған формуласы жоқ. Әр жағдайды жеке қарап, мәтінді мұқият оқып, ақылдасамыз. Жұмыс барысында әдеби редакторларымыз ғылыми аударманың қиындығын, аудармашы ғалымдарымыз көркем тілдің ерекшеліктерін түсініп, өзара ұғысуда.

– Виктория Фромкин деген тілші маманның көп тілдерде жарық көрген «Тіл біліміне кіріспе» деген оқулығы аударылды. Сондай-ақ Светлана Тер-Минасованың «Тіл және мәдениетаралық коммуникация» деген кітабы бар.

– Мұнда тіл туралы білім, тілдің табиғаты, оның даму заңдылықтары көп тілдерді салыстыра отырып беріледі. Бізде тіл білімін өзге тілдермен салыстыра отырып зерттеу енді өріс алып келе жатыр, сондықтан бұл оқулықтардың пайдасы зор болады деп ойлаймын. Аталған кітаптардың аудармасы мен редакциясында отырған тілшілер айтады: «Өмір бойы тіл саласында жүрсек те, көп жаңалықты енді біліп жатырмыз» деп. «Тіл және мәдениетаралық коммуникация». Бұл да қызық тақырып. Ағылшын және орыс тілді орталарды салыстыра отырып, мәдени түсіністік үшін тілдің маңыздылығын, тілді меңгеру үшін мәдениетті білудің қандай маңызды екендігін көрсетеді.

– Ол келесі жылғы жоспарда бар. Келер жылы әдебиеттану мен педагогика деген үлкен екі сала аударылады. Әдебиет теориясы да өте маңызды бағыт.