Сыр бойы

Мәжілісте «Мемлекеттік тілдің латын графикасындағы әліпбиінің бірыңғай стандарттарын енгізу мәселелері туралы» парламенттік тыңдау өткізілгені белгілі. Онда Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында көрініс тапқан осынау іргелі жобаға байланысты ордалы ойлар айтылды. Уақытпен үндескен бағалы бас­таманы қызу қолдаған республика жұртшылығы мемлекеттік маңызды мәселеге орай байыпты пікір білдіруде. Бүгін біз солардың бір бөлігін оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Латын әліпбиіне өтуіміз керек – ол анық дүние. Мен бұл бастаманы қол­дай­мын. Біз ол арқы­лы түркі тілдес халық­тарға бір қадам жақын­даймыз. Түркі ха­лық­тарының мәде­ниеті, сөздік құ­рамы латын әліпбиінде жазыл­­ған­дықтан, оларды зерт­теу­ де оңайға түседі. Түп негі­зін­де латын әліпбиіне көшу – түр­­кі тілдес бауыр­лармен толық ынты­мақтастық орнатумен тең.  Негізі бұрын біз де латын әліпбиінде жазып, оқығанбыз. Сол кезде жазылған қаншама жәдігерлер зерттелмей немесе аудар­ма­ның арқасында өз құндылығын жоғалтып алды емес пе?! Мәңгі ел боламыз десек, онда біз мәңгі қалатын тілі­мізді, әліп­биімізді жасауымыз керек. Бұл жұмысты өте мұқият және қоғаммен санаса отырып жүргізсек, жақын арада нәтижесіне жетеміз деп ойлаймын.  

Серік ҚИРАБАЕВ, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ҰҒА академигі

Мен негізі 1940-жылдарда латын әліпбиінде оқып, бі­лім ала бастаған жандардың бірімін. Сол себепті оның артық­шы­лығын көргендіктен, Елбасы­мыз ұсынған бастаманың қа­зіргі таңда қолдау тауып отырғанына ризамын.  Мен өнер саласында жүр­гендіктен, шет мемлекеттерде көп болдым. Сол кезде көргенім, өнер туынды­лары­ның көбі латын әліпбиінде жа­зылған және оны аудару арқылы түпнұсқасын жоғалту қауіпі бар. Сондықтан тарихи жәдігерлерімізді, өнер туын­дыларымыздың түпнұсқасын сақтап, тарихи маңыздылығын жоғалтпай жеткізу үшін латын әліпбиіне өткеніміз дұрыс деп есептеймін. Сонымен қатар, біздің келе­шек ұрпақ ғылыми-тех­ника­лық инновация дәуірінде өмір сүруде. Ал техника тілі ағыл­шын емес пе? Сол үшін қазірден бастап латын әліпбиінде жазып үйренсін, дағдылансын деймін.  Елбасы бастаған осы жұ­мыс­ты тиянақтылықпен, жа­уап­кер­­шілікпен соңына жеткізу керек деп есептеймін.

Бибігүл ТӨЛЕГЕНОВА, КСРО және Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

Мен латын әліпбиіне көшу туралы бастаманы 1994 жылдан қолдап, қолға алғанмын. Ол жылдары мен А. Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-Түрік университетінің ректоры едім. Сол кезде, Түркия, Қытай, Моңғолия, Қырғызстан және басқа да түркі тілдес елдерден студенттер мен мұғалімдер келіп тәжірибеден өтетін. Сол уақытта туындаған қиындық, біздегі бар ақпаратты олардың меңгере алмауы, ал олардың зерттеулерін біздің мамандардың түсінбеуі болды. Осы ретте, университет ішінде қолдану мақсатында қазақ латын әліпбиін ойлап таптық. Негізі ретінде 1929-1942 жылдары қолданылған латын әліпбиінің үлгісін алдық. Бұл уақытта аңғарғанымыз, түркі тілдес бауырлардан бөлек америкалықтардың өзі қазақ тілін жарты жылда толық меңгеріп алғаны. Бұдан кейін, аталған әліпбиімізді жан-жақты зерттеп, толықтырып отырдық. Ал бүгінгі таңда латын әліп­биінің бізге берері мол, мы­салы: - Ағылшын тілін тез әрі қиын­дықсыз үйрену. Сонымен қатар, әлем жаңалықтарынан уа­қытында хабардар болып, көштен қалмауымызды қам­тамасыз етеді. Мәселен, жапондықтар өз ана тілін өте қат­ты жақсы көріп, қадірлейді. Алайда, ғылыми ортадағы жа­ңа­лықтарымен ағылшын тілін­де бөліседі. Ондағы мақсат, әлемді түгелдей қамту болып та­былады. Өйткені ғылыми-ин­но­вация тілі ағылшын тілі екені барлығымызға мәлім; - Түркі халқымен бірігіп, ынты­мақ­тас­тығымызды ны­ғай­ту. Мүмкін өзбек, татар және ұйғырдың әліпбиі бөлек дерсіз, алайда негізгі 25 әріп барлығына ортақ. Сондықтан, арада болатын бірнеше әріп өзгешелігін меңгеріп алу қиындық тудырмайды. Тарихқа көз жүгіртсек, түркі тілдес ел­дер­дің мәдениеті, әдет-ғұрпы бір-біріне ұқсас болған. Осы ретте, латын әліпбиіне көше отырып, бізге беймәлім дүние­лермен тыңғылықты танысуға мүмкіндік аламыз; - Ұлттық кодымызды сақ­тап, тіліміздің өркен­деуіне жол ашамыз. Жазушы, ақын және ғалым­дарымыздың шы­ғар­малары мен зерттеулерін әлем алдында терезесі тең мемлекет ретінде көрсете аламыз. Сондықтан латын әліпбиіне көшудегі қолға алынған жұмыс нәтижесін көп күттірмей береді деген ойдамын. Бұл ең алдымен, болашақ ұрпақтың игілігі үшін жасалатын игі дүние болмақ.  

Мұрат ЖҰРЫНОВ, Ұлттық Ғылым академиясының президенті  

Латын әліп­биіне көшу – Ел­ба­сымыздың алға қойған ауқымды мақсаты. Латын әліп­биі – әлемде кеңінен тараған әліп­­би­лердің бі­рі. Өз бастауын ежелгі Грек және Рим елдері­нен алып, бүгінгі таңға дейін жал­ғасып, өр­кен­деуде.  Тәуелсіз еліміздің латын әліп­биіне көшуі тегін емес, ел үшін жеке басын сипаттай­тын, ешкімге еліктемей ұлттық ко­дымызды одан әрі нық қалып­тастыру мақ­сатында іске асырылып отыр.  Біз дара, талантты ха­лық­пыз, біздің ұлтымызға әліпби­дің ауысуы қиынға соқ­пай­тын­дығы баршамызға мәлім. Оның үстіне латын әліпбиіне ауысу еліміздің өз дамуын жалғас­тыруда зор ықпалын тигізеді. Латын әліпбиіне көшуді орын­ды, жұртымыздың сана-се­зімін арттыратын және бо­ла­шағы зор шешім деп санаймын.

Шөмішбай САРИЕВ, ақын, «Платиналық Тарлан» сыйлығының иегері
   
Мен нағыз қазақи жүре­гім және болмы­сым­мен туған елім, Қазақ­станым өссе, әлемнің алпауыт мем­ле­кет­терімен терезесі тең болса екен деймін. Сол себепті бүгінгі күні қолға алынып жатқан латын әліпбиіне өту мәселесін толығымен құптаймын. Мен өнерімнің арқасында түрлі жерлерде болдым. Сондағы көргенім барлығы дерлік латын әліпбиін қолданады екен. Ол дегеніміз – тарихы, мәдениеті, өлең-жыр­лары, түрлі жаңалық­тары латын әліпбиінде жарық көреді деген сөз. Осы ретте, біз үшін бұл қолжазбаларды өз деңгейінде зерттеу, сонымен қатар оларға өз дүниемізді танытып, көрсетуге мүмкіндіктер жоқ екендігін түсіндім. Мысалы, әзербайжандықтар 10 жыл бұрын, өзбекстандықтар 15 жыл бұрын латын әліпбиіне өткен екен. Бұл жағынан біз кішкене кешігіп қалдық. Алайда, «Ештен кеш жақсы» дейді. Сол себепті Елбасымыздың бастамасын толық қолдаймын. Менің ойыма өнер адамдары да толығымен қосылады деп сенемін.  Келешекте біздің өскелең ұрпақ бүгінгі істелген жұмыстың арқасында бәсекеге қабілетті, өз ана тілінде жазып және оқи алатын, ата-бабасының мәдениеті мен тарихын толық білетін азамат болатынына сеніммен қараймын.

Алтынбек ҚОРАЗБАЕВ, Қазақстанның халық әртісі

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жаңа «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында қазақ тілін латын қарпіне аудару қажеттілігі туралы мәлімдеді. Сондай-ақ Мемлекет басшысы 2017 жылдың соңына қарай ғалымдар мен қоғам өкілдерімен өзара тығыз байланыс жасай отырып, қазақ әліпбиінің бірыңғай стандарты мен графикасын қабылдауға қажет болатындығын нақты айқындады. Ал, 2025 жылдан бастап іскерлік құжаттама, мерзімді баспасөз, оқулықтар осының бәрі енді латын қарпінде шығуы тиіс болады.  Бүгінгі таңдағы әліпбиді ауыстырудың саясатқа да, басқаға да қатысы жоқ, ең басты қажеттілігін тілдің өзі талап етіп отырғанын жете түсінуіміз қажет. Қазақстанның қазақ тілін латын графикасына көшіру арқылы кең көлемді, терең деңгейлі ғаламдасу процесіне енуі ең маңызды мәселе. Латын графикасы қазіргі таңда дүниежүзі бо­йынша кең қолданылатын жазу жүйесі ретінде танылып отыр. Осы тұрғыдан алғанда қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуі бір жағынан, қазақ тілінің әлемдік ақпараттық кеңістікке еркін енуіне, екінші жағынан, Қазақстандағы ақпараттық және коммуникативтік технологиялардың кең таралуы мен дамуына мүмкіндік береді. Латын әліпбиіне көшу – ұлт үшін қажетті мәселелердің бірі. Олай деуіміздің себебі, біріншіден, қазақтың дыбыстық жүйесін сол қалпында таңбалап бере алатын әліпбиді енгізу болса, екіншіден, сол әліпби қоғам дамуына сай одан әрі жетілдіруге ілесіп, дами алу деңгейінде ескерілетін заңдылықтарды енгізу және қазақтың ұлттық жазуын, әліпбиін тұрақтандыруға, қазақ тілдік қорды сол қалпында сақтап қалатын негізгі графиканы енгізуге бағытталады. Латын әліпбиіне көшу – қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашады. Бүгінгі компьютер заманында интернет жүйесінде үстемдік ететін латын әліпбиі екендігін мойындар болсақ, қазақ тіліне компьютерлік жаңа технологиялар арқылы халықаралық ақпарат кеңістігіне кірігуге тиімді жолдар ашылады. Біз латын әліпбиіне көше отырып, өркениетті елдердің қатарына қосылып, тіліміздегі дыбыстық жүйелерді нақ анықтап, қазақ тілінің жазылуы мен дыбысталу кезінде сөздер қолданысындағы артық кірме сөздерден арыламыз. Әлемдегі басқа ұлттармен бәсекеге түсуде қазақ ұлтына қажетті нәрсе жалпы зияткерлік пен әлемдік деңгейдегі білім. Ал бұларға бастар қадам жақын уақытта латын әліпбиіне көшу деп есептеймін. Латын әліпбиі жалпы түркі халықтарының ортақ түсінісетін жазуы болары сөзсіз.  Кешегі Парламенттегі алқалы жиында айтылған ұтымды ойлар мен ұсыныстар жалпы еліміз үшін жасалып жатқан игі қадамдардың бірі. Өз басым латын әліпбиіне көшуге қолдау білдіремін.

Алмас МҰХТАРОВ, «Ежелгі Тараз ескерткіштері» қорық-музейінің бөлім басшысы

Жалпы, қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі Елбасымыздың рухани жаңғыру бағдарламасына енгізілуі бекер емес. Өйткені мұндай қадам біз­дің ана тіліміздің кең өріс алуы­на және қолайлы дамуына зор мүмкіндіктер береді. Сон­дай-ақ латыншаға көшу қазір­гі ақпараттық технологиялар за­манының талабына сай келе­тін­діктен, еліміздің әлемдегі ең мық­ты дамыған, өркениеті жоғары отыз мемлекеттің қатарына қо­сылуына көмегін тигізеді деп ой­лай­мын. Әрине, осы тіл мен ел тағ­дыры үшін аса маңызды істі жан-жақты ойластырып, кезең-кезеңімен жүйелі де кешенді түрде атқару қажет деп санаймын. Парламенттік тыңдауда бұл жөнінде салиқалы әңгіме өрбіді. Тиісті ұсыныстар қа­был­­данды. Алдағы уақытта да жұ­мыс тобы аталған бағыттағы жобаны жүзеге асыруда қоғам үніне құлақ асады деп санаймын.  Ал Елбасының тапсырмасы бойынша, қазақ әліпбиінің жаңа нұсқасы осылайша қызу талқыланып, көп кешіктірілмей қа­былдануы тиіс. Жалпы қолданысқа енгізілу кезеңі 2025 жыл­ға қарай деп Мемлекет бас­шысының «Қазақстан-2050» Стра­тегиясында нақты атап көр­сетілгенін ескерсек, біздің тыңғылықты дайындалуымыз үшін уақытымыз жеткілікті, мүм­кіндіктеріміз де аз емес.

Кәрібай МҰСЫРМАН, Парламент Мәжілісінің депутаты

Әлемде әр 10 адамның 8-і латын графикасын пайдаланады. Бұл – тым көп. Латынға көшу мәселесі ойдан шығарылған жоба емес. Өркениет әлеміне қадам басқанда латын әліпбиімен бірге бару – өте дұрыс қадам. Шетелде тұратын қандастарымыздың бәрі латын қарпін қолданады. Жаңа әліпби солардың бәрінің басын біріктіруге жағдай жасайды. Яғни бұл – біріктіретін процесс. Сонымен қатар, қазақ тілін өркениетке жеткізіп, оны оқып-үйренуді қаласақ, латын әліпбиіне көшкеніміз жөн.  Әлбетте, бұл қадам барысында қиындықтар кездесетіні анық. Мысалы, жасы келген адамдар латынша әріп танымауы мүмкін. Жақсы дүниеге оңайлықпен қол жетпейді. Меніңше, осы бағытта кездесетін кейбір кедергілерді түйедей етіп көрсетудің қажеті жоқ. Латын әліпбиінің халқымызға, елімізге қандай пайдасы бар деген мәселе болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда латын графикасының бізге берері мол.  Латын қарпіне көшу мәселесін қоғам болып, журналистер, мемлекеттік қызметкерлер секілді әр саланың өкілдері талқыласа, он­да ешқандай қиындық тумай­ды. Мені бұған дейін жазылған қазақ әдебиетінің, көне туынды­лары­мыздың тағдыры толғандырған еді. Алайда компьютерлік бағдар­лама арқылы оларды ұсынылған графикаға лезде ауыстыруға мүм­кіндік бар екен. Мәселен, 3 секундта «Абай жолын» латыншаға айналдырып беретіні туралы айтылды. Ендеше, бұдан артық не керек?! Латын әліпбиіне ауысу – заман талабы. Дүние жүзінің 80 пайызы осы қаріп түрін таңдаған. Сондықтан, Қазақстан өркениеттен қол үзбей, сол игілікті істі тезірек жүзеге асыруы керек.

Нұрлан ДУЛАТБЕКОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты

Бүгінгі таңда қоғамда әліпбиді ауыстыруға байланыс­ты түрлі пікірлер айтылуда. Біреулер латын әліпбиінің оңтайлы тұстарын алға тартса, енді басқалары бұл істе асығыстық жасамайық деп сақтандырады. Мұндай пікірлердің орын алуы өте заңды. Соның арқасында көпшілік осы бір күрделі мәселеге орай өзінің көзқарасын қалыптастырады. Алайда анық болатын бір мәселе бар. Ол – қазақ тілі бүгін бе, ертең бе міндетті түрде латын әліпбиіне көшеді. Шынында да, әліпби ауыстырудың саясатқа да, басқаға да қатысы жоқ, ең басты қажеттілігін тілдің өзі талап етіп отыр. Тілдің ішкі-сыртқы жағдайы қазіргі жазудың (орфография) айтылымға (орфоэпияға) кері әсер етіп, өзге тілден кірген сөздердің салмағы арта түсіп, кірме дыбыстардың төл сөздеріміздің фонетика-грамматикалық талаптарын бұза бастауы секілді түрлі жағдайлар әліпби өзгерту мәселесін алға тартты.  Латын әліпбиіне көшу – қазақ халқының алға жылжуына, жаңа заман талабына сай өсіп-өркендеуіне, болашақта еліміздің жан-жақты дамуына үлкен үлес қосып, жемісі мен жеңісін әкелері сөзсіз. Біз латын әліпбиіне көше отырып, өркениетті елдердің қатарына қосылып, тіліміздегі дыбыстық жүйелерді нақ анықтап, қазақ тілінің жазылуы мен дыбысталу кезінде сөздер қолданысындағы артық кірме сөздерден арыламыз. Сондықтан латын әліпбиіне көшу біз үшін, болашақ үшін әлдеқайда маңыздырақ.

Әйгерім ЖАҢБЫРБАЙҚЫЗЫ, «Айыртау таңы» газетінің тілшісі Солтүстік Қазақстан облысы

Еліміз бен балаларымыздың болашағын ойлаған адамға шын мәнінде латын әрпіне көшу қажет деп ойлаймын. Өткен ғасырдың 1929-1940 жылдары латын әрпінде болдық. Бүгінде кез келген азамат латын әліпбиін білмесе де оның ішіндегі әріптерді оқи алатынымызға сенімдімін. Орыс, ағылшын тілдерін де үйреніп, ана тіліміздей меңгеріп жатырмыз ғой. Сондықтан қиындықтар тумайды деп білемін. Жастар қазіргі 42 әріпке қарағанда 25 таңбадан тұратын латын әліпбиін тез үйреніп алады. «Не үшін латын әрпіне көшуіміз керек?», деген сұрақ төңірегінде көп ғалымдардың ой-пікірлерін оқып, таныстым. Мен де ұстаз, математика пәні мұғалімі ретінде Елбасының пікірімен толық келісемін.

Дамыған 30 елдің қатарына кіруді жоспарлап отырған мемлекетіміздің солармен терезесі тең болуы үшін де бұл реформа қажет. Саяси маңыздылығы жағынан айтқанда, кириллицамен сіңіп кірген отарлық санадан арылу үшін де оның саяси маңызы зор. Екіншіден, латын жазуы қолданысқа оңай, игеруге ыңғайлы. Оған қоса жаратылыс ғылымдары жағынан да қолданыста дәлділігі мен қолайлылығын дүниежүзінің өмір тәжірибесі дәлелдеді. Жер бетінде латын әліпбиі барлық салада қолданылатыны байқалады. Барлық дәрі-дәрмек атаулары, математика, физика, химия формулалары, көптеген терминдер, мамандықтарға қатысты ғылыми әдебиеттер – барлығы да латын әліпбиімен байланысты екенін байқауға болады.
Латын графикасын қолданатын барлық елдердің әліпбиіндегі әріп саны тілдегі фонемалар санынан әлдеқайда аз болуы да оның жетістігі болып табылады.  Латын әрпіне көшу − түбі бір, тарихы ортақ түркі халықтарымен жақындастыра түсетіні де маңызды факторлардың бірі. Олармен бірлесе отырып, гуманитарлық ғылыми-зерттеулерді жаңа сатыға көтеруге мүмкіндіктеріміз көбейеді. Туыстас халықтардың ынтымақтастығынан ешкім ұтылмайды.  Гүлмира НҰРТАЕВА,  әл-Фараби атындағы  мектеп-лицейдің математика пәнінің мұғалімі

egemen.kz