Сыр бойы

Еліміз қабылдаған әлеуметтік-экономикалық орнықты дамуға көшу туралы ұлттық бағдар­ламада басымдық беретін негізгі бағыттардың бірі – ауыл шаруашылығын, әсіресе суармалы-егіншілік  саласын көтеру болып отыр. Демек, алдымызда Арал өңірінде  суармалы егіншіліктің мәдениетін жоғары сатыға көтеріп, жалпы дамуға өзіміздің қомақты үлесімізді  қосу міндеті тұр.
Мұндай күрделі істің орындалуы оңай шаруа емес. Әйтсе де, соңғы жылдары ел Президентінің осы бағыттағы салиқалы саясаты мен қолдауы арқасында аймақ басшылығының тыңғылықты істерінің нәтижелері Арал өңірінде әлеуметтік-экономикалық дамудың әлеуеті мықты екенін көрсетеді. Соңғы жылдары біздің облыс Қазақстан бойынша орнықты дамудың алдыңғы қатарындағы озат орындардың бірін иемденуі соның айғағы.
Арал өңірінде егіншілік суармалы екені белгілі. Далалы аймақтардағы егіншілікпен са­лыс­тыратын болсақ, суармалы жермен жұмыс істеу өте қиын. Өйткені, жер пайдалану мен өнім  алу тұрақты болады. Соған орай, мұнда егіншілік көпсалалы, яғни, алуан түрлі дақылдар егіледі, оның ішінде суға бастырып егетін күріш дақылы да бар. Кеңес үкіметі кезінде Арал өңірінде  күріш өндірісін көбейту мақсатында суармалы жерді пайдалану инженерлік жүйеге келтіріліп, ірі көлемде суару-қашыртқы жүйелері салынды, ауыспалы егістер енгізілді.
Ауыспалы егісте күріш дақылы 2 жыл қатарынан егілгеннен кейін құрғақта өсетін басқа дақылдармен алмастырылып отыруы қажет. Егер күріш бір жерде 3-5 жыл немесе одан да көп жыл бойы үздіксіз егілсе, ол танаптарда күрмек, шиін, доңызқоға секілді арамшөптер көбейеді. Сонымен бірге, топырақта ауа-корек-су режимдері өзгереді. Осыған сәйкес топырақтың физикалық қасиеті нашарлайды, қара шірінді, қоректік заттар мөл­шері жылдан жылға азая береді.
Өңірде ұзақ жылдар бойы күріш өсірілуіне байланысты суармалы жерлерде жерасты су­ла­рының деңгейі көтеріліп, минера­ли­за­ция­лануы артты, мелиоративтік жағдайы нашарлап, топырақтың тұздануы күшейе түсуде. Осындай себептерден айналымдағы 286 мың гектар жердің 129,8 мың гектарының мелиоративтік күйі нашарлап, 58,5 мың гектары кәдеге жарамай айналымнан шығып қалды. Бұл үлкен проблема жоспарлы экономикадан бізге қалған жағымсыз мұра болды.
Арал өңірінің суармалы алқаптарында суару-қашыртқы жүйелерін үздіксіз жұмыс істейтіндей тәртіпке келтіру, ауыспалы егістердің танаптарын ықшамдап, дақылдардың алмасу ретін қалпына келтіру, егілетін дақылдардың түрлерін көбейту, жерасты ыза суының деңгейін төмендету, егінді суару нормасын қатаң сақтау, тыңайтқыш қолдануды агрохимиялық картограммаға сәйкес жүргізу жұмыстарын кешенді орындау қажет. Ең бастысы, топырақты жасаң органикалық затпен байытып, оның биологиялық белсенділігін күшейту болып табылады. Сонда ғана еткен еңбек, төгілген тер сапасы жоғары мол өнім түрінде қайтады. Сондықтан, әсіресе, мелиоративтік жағдайы азғындаған, қайта сорлана бастаған танаптарда топырақтың органикалық қорын қалпына келтіру қажеттілігі туындайды. Әрине, ғылымда дәлелдегендей, гектарына 30-40 тонна көң беру тәсілі бүгінгі таңда мүмкін болмай тұрғаны баршаға белгілі. Себебі, бұрынғыдай ірі шаруашылықтарда тиісті түрде болатын мал фермалары жоқ. Осы орайда күріш ауыспалы егісінде топырақта мол органикалық қалдықтар түзіп, оның құрамын жас тыңайтқыштармен байытатын көпжылдық шөптердің ролі орасан зор.
Суармалы жерлерде топырақты органикалық затпен байытатын маңызды фитомелиорант ретінде қолданыста жүрген бұршақ тұқымдас дақылдың түрі екеу, олар – жоңышқа мен түйе­жоңышқа. Соңғысы кең көлемде егілмей жүр.
Түйежоңышқа - 2 жылдық өсімдік. Оның ақ, сары және жоңышқа тәрізді түрлері бар. Біздің өңірде қолданыста жүргені сары түйежоңышқа. Мұны әмбебап дақыл десе де болады. Өйткені, диқандардың барлық талаптарына сай келеді. Түйежоңышқа жер талғамайды, әсіресе, ескірген, тұздана бастаған, құнары жоқ топырақтарда да өсе береді. Тамыры күшті, терең кетеді, тамыр түйнектеріндегі бактериялар атмосферадағы молекулярлық бос азотты жинап, топырақты азотпен байытады, құнарландырады. Бойы биік, өте көп вегетативтік масса жинайды. Ол керемет белокты мал азығы бола алады. Бірақ, құрамындағы фитонцид заты кумариннің (сары түйежоңышқада оның мөлшері 1,1−1,2%) жағымсыздау иісі бар. Алғашқыда мал оны аздап жейді, кейін үйренген соң құнығып жейтін болады. Сауын малдың майлы сүті көбейеді, бойдақ мал тез семіреді. Тағы ұнамайтын ерекшелігі оратын мерзімі өтіңкіреп кетсе, сабағы қатып, ағаштанады, жапырақтары түсіп, дәні төгіліп қалады. Оны болдырмау үшін түйежоңышқа гүлдей бастағанда ору керек. Сонда сабағы жұмсақ, жапырақтары түспейді, керемет дәмді шөп береді. Оған қосымша, гектарына 300 центнерден жоғары түзетін көк балаусасын әртүрлі микробиологиялық қоспалар қосу арқылы құнарлы сүрлем жасап мал азығына пайдалануға болады. Ең бастысы, оның өсу дәуірі екі-ақ жыл болғандықтан, екі жылдан кейін өсу дәуірін тоқтатады да, шіри бастайды. Яғни, алғы дақыл ретінде өзінен кейін егілген тек күріш ғана емес басқа да ақ дақылдарға қажетті қорек алуына және жоңышқа сияқты қаббатасып өсіп кедергі жасамай, керісінше қолайлы жағдай туғызады. Керек десеңіз, бұл танаптарда минералды тыңайт­қыш­тар пайдаланбай-ақ, экологиялық таза өнім алуға қол жеткізуге болады.
Түйежоңышқаның дәні жоңышқаның дәні­нен сәл ірілеу. Бір гектар жерге 15-18 келі тұқым себіледі, оны 2-3 см тереңдікке тастайды. Сонымен бірге түйежоңышқа егісінде бал аралары сапалы бал жинайды. Түйежоңышқаны бір жылдан кейін жасыл тыңайтқышқа пай­да­лануға болады.
Арал өңіріне сары  түйежоңышқаның кел­ге­ніне де көп уақыт болды. Алғашқы жылдары жүргізілген тәжрибеде: бірінші жылы гектарына 300-350 центнерден, ал екінші жылы 500 центнерге дейін жасаң шөп берді. Топырақтың айдау қабатында қалған тамыр массасында гектарына 140-160 келіге дейін азот жиналғаны анықталды. Екі жылдық түйежоңышқаның шы­мын айдап, күріш еккенде оның гектарлық өнімі 62 центнерден айналды. Бұл, әрине, тәуір көр­сеткіш. Оның тағы бір тиімді қасиеті, оның жас өскіндері тез бойлап өсіп, арам шөптерді құртып жібереді. Оны сидерат ретінде пайдаланғанда топырақта  органикалық зат көп жиналады. Осы қасиеттері түйежоңышқаның егіс көлемін көбейту арқылы суармалы жерді экологиялық-мелиоративтік сауықтырып, құнарлы мәдени топырақ жасауға мүмкіндік береді.
Дегенмен, осыншама жақсы қасиеттеріне қарамайоның егіс көлемі өндірісте жоқтың қасы. Олай болуының басты себебі аймақта аудан­дастырылған түйежоңышқа сорттары шөбінің құрамында мал сүйсініп жей алмайтын кумарин қышқылы мөлшерінің жоғары болуы әсер етіп отыр.
Бүгінгі таңда түйежоңышқа дақылын күріш ауыспалы егісінің жаңа үлгілеріне енгізуге қолайлы жағдай туып отыр. Себебі, ел ғалымдары құрамында кумарин қышқылының мөлшері өте аз, жапырақтары түспей сақталатын, сабақтары жұмсақ, мал сүйсініп жейтін «Сарайшық» сияқты түйежоңышқаның сорттарын шығарды. Осы тұрғыда айта кету керек, Қазақ күріш ша­руа­шылығы ғылыми-зерттеу инстиутының ға­лым­дары талаптарға сай түйежоңышқаның «Приаральский 19», «Балауса» сорттарын шы­ға­рып, өндіріске енгізе бастады.
Қорыта айтқанда, түйежоңышқа дақылы, оның жаңа сорттары облыс аймағының егіс ал­қап­тарында өз орнын тауып, өңірдің эколо­гиялық ақуалын, ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикасын жақсартуға ықпалын тигізетін дақыл болатынын анық деп санаймыз.
Қадірлі диқан қауымы! Аз шығын жасап, мол сапалы өнім алам десеңіз, ауыспалы егістің тиімді үлгілерін игеріп, өсімдік шаруашылығын әртараптандыра отырып, түйежоңышқа сияқты егіншілік мәдениетін, тиімділігін күрт өзгертетін дақылдарды өндіріске енгізуге өз үлесіңізді қосыңыз.

Ә.ТОҚТАМЫСОВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР АШҒА корреспондент-мүшесі.
К.ШЕРМАҒАМБЕТОВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандитаты.