Сыр бойы

Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында біртұтас ұлт тарихын игеру үшін әуелі туған өлке тарихын білу керектігін айтқан болатын. Қазіргі таңда осыған байланысты көптеген жұмыстар жүріп, аймақта «Рухани қазына» кіші бағдарламасы аясында туған жердің мәдениеті мен өнегелік құндылықтары дәріптеліп жатыр. Осы тұста, біз де аудан көлеміндегі тарихи құндылықтарға толы жерлерді, мемлекет қорғауындағы ескерткіштерді аралап, рухани-мәдени жәдігерлеріміздің құндылығын тануды қолға алған едік.

Оғыз кезеңінің «батпақты қалалары» Қазалының оңтүс­тігінде жатқан үш­бұрышты кел­ген түбекте орна­ласқан. Арал теңізінің бұл түбегі солтүс­ті­гінде Сырдария арнасымен, ба­тысында Арал теңізімен және оңтүстік-шығысында Қу­аң­да­рия өзенінің ежелгі арнасы құя­тын батпақты, қамысты табан­дықпен (Бозкөл шатқалы) шектеседі. Бұл қалалардың ішін­де ең ірісі – Кескен күйік қала, содан кейін Жанкент және Күйікқала. Барлығы дерлік пі­шіні төртбұрышты, дуалмен жә­не ормен қоршалған.

Батпақты қалалардың қа­лыптасу кезеңі ертеден басталады. Олардың негізгі тарихи кезеңі, оғыз мемлекетінің қа­лыптасуы мен Сырдарияның тө­­менгі, орта ағыстарының бой­­ында, Арал және Каспий те­ңіздері мен Волга өзенде­рі­нің ала­бындағы жерлерге оғыз тай­паларының саяси өсуі­мен байланысты. Қазір зерттеу­ші­лердің арасында оғыз қала­лары туралы көпте­ген пікірлер қалыптасқан. Мысалы В.Бартольд өзінің зерттеулерінде Сыр бойындағы Оғыз қалалары көшпелі оғыз тайпаларына тиесілі емес, бұл қалалардың негізін жергілікті тұрғындар салған дейді. Сон­дай-ақ бұл қалаларды салуға хорезм­діктердің де ықпалы болған.

Осы қалаларға оғыз қаға­на­тының ықпалы күшейіп, оғыз тай­паларының бір бөлігі қа­лаларға тұрақтап отырық­шы­лыққа көшкен деп тұжырым­даған. С.Толстов өзінің зерт­­теу­лерінде В.Бартольдтың тұ­жы­­ры­мын нақ­тылай түседі.

Күйікқала Жанкенттен оң­түстік батысқа 55 шақырым қа­шықтықта орналасқан. Мұнда археологиялық қазба жұ­мыс­тары жүргізілмеген. Тек 1946 жылы С.Толстовтың жетек­шілігімен ХАЭЭ топографиялық жоспарын жасап, беткі қабаттан жинақталған деректер бойынша ескерткіштердің мерзімін анықтаған. Бұл ескерткіште де 2006 жылы Ж.Құрманқұловтың басшылығымен ШРАЭ-ның ар­хеологиялық барлау отряды (от­ряд жетекшісі Ә.Тәжекеев) ар­­хеологиялық зерттеу жұмыс­та­рын жүргізді. Қазіргі таңда Күйік­қала мемлекет қорғау­ында.

Ескерткіштің географиялық координаттары анықталып, қа­ланың үстіңгі қабатынан архео­логиялық заттар жинап алынды. Қала пішіні төртбұрыш тәріздес, көлемі шамамен 300х150 метр. Солтүстік бөлігінде солтүстік және шығыс қабырғалары 40 метр, оңтүстік және батыс қабыр­ғалары 70 метрге тең цитаделі орналасқан.

Ені 10-20 метр ормен қор­шалған. Беткі қабаты түсі қара топырақпен көмкерілген, бұл қа­ланың толықтай өртке оранғанының нәтижесі деп бол­жауға болады. Жалпы бұл қа­лалардың «Кескен күйік қа­ла», «Күйікқала» аталу себебі осында жатыр. Құрылыс ізде­рі­нен майлы топырақ екенін бай­қауға болады. Деректерде қамал кірпіштеріне түйе сү­тін, жылқы қы­лын қосқаны ту­ралы айтылады. Жауынға үгітіліп құламау және жауын суын қабылдамай ағып кетуі үшін осы әдіс қол­данылған. Қа­ланың үстіңгі қа­батынан құры­лыс  іздері бай­қалады. Соны­мен қатар керами­ка сынықтары (қара, сұр, кызыл, қоңыр және ангобталған), қола­дан жа­салған заттардың сынық­тары және мон­шақтар кездеседі. Архео­ло­гиялық деректер Кескен күйік қаладан табылған заттарға ұқ­сас, яғни қала б. д. І мыңжыл­дығының аяғында өмір сүрген.

Көнекөздердің айтуынша, қa­лaдa сaудa жaқсы дaмығaн. Тaбылғaн бұйымдaрдың iшiнде әртүрлi тиын-теңгелердiң болуы оны рaстaйды. 2006 жылы ШРAЭ тіркеу суреттерін жa­сaп, коор­динaттaры aлынғaн. 2011 жылы ескерткішті «Aрхео­логиялық сaрaптaмa» ЖШС бaр­лaу жaсaқтaры зерттеген. Кі­ші күйік қaлaшығы бөктердің шыңындa орнaлaсқaн және оның бүкіл aумaғын aлып жa­тыр. Жоспaры жaғынaн тік­төртбұрышты қaмaл бaр төбе. Қa­бырғaлaрының өлшемі шы­ғыс­тaн бaтысқa қaрaй 350, сол­түстіктен оңтүстікке қaрaй (қa­мaл орнaлaсқaн жер) 210, қa­быр­ғaдaн қaбырғaғa дейін сол­түстіктен оңтүстікке қaрaй 180 метр. Кіші Күйікқaлa жұр­ты терең емес су қоймa­лa­рымен және тaбaны 5 метр қa­­лыңдықтағы aршыл­мaғaн қa­­­бырғaмен қор­шaлған. Құ­лa­мaлaр бекініс қaбырғaлaрын сыртқы жaғынaн үлкейтіп тұ­рaды. Бекініс қa­бырғaсының ені 2-3 метр. Сол­түстік бaтыс бұрышы мaусымдық жaңбыр­лaрмен жуылып тұрaды. Қa­мaл қaлa жұрттың солтүстік жa­ғындa орнaлaсқaн және бaсқa бөліктерінен 1,5-2 метр биіктеу. Қaмaл бөктерінің солтүстік жaқ­тaрынaн ортaлық кіреберіске кө­терілу белгісі бар. Ол бекініс қaбырғaсының 10-12 метрге ойы­лып түскен жерімен белгі­ленеді (солтүстігі жaғынaн су шaйғaн шұңқыр бaйқaлaды).  Бaсқa кіреберіс есіктері тaбыл­мaғaн.