Сыр бойы

Қазыбек қариямен тамылжыған жаздың бір күнінде ұшырастық-ау. Жаратушының бер­ген бағы болар, жасы тоқсан бірді аттап, тоқ­сан екіге қарай кетсе де, тың, бақуатты еді. Орта бойлы тарамыс кісінің жасынан бей­нет­пен шыңдалғандығы әр қимылынан-ақ бай­қалады. Кеңес өкіметінің үстемдік құра бас­таған жылдары қарапайым ау­ыл шаруасының отбасында дүниеге келіпті. Сол бір жылдар киер киім, ішер тамақ бірде табылса, бірде болмай, зәрулік қысқан уақыттар еді. Шаруаға бейімділігінен болар, әке-шешесі шаруашылықтың басы-қасында мұның көбірек жүргенін қалайды. Дария жағалауына таман егін егетіндіктері де болатын, ол жерде де Қазыбек кетпенін шапқылап жатқаны. Осындай арпалысты күндермен жетінші сыныпты да қатар оқып бітірді. Алысқа ұзап, оқу іздеуге шынын айтқанда мұршасы да болмады, күнкөріс оңай емес еді, қалайда аманшылықта бір күнді артқа салса, қуаныштың үлкені сол секілді еді-ау. Кешегі ақ пен қызылдың соғысы, колхоздастыру деп аласұрған заман, ауыл белсенділерінің ай­қайы, жүйесіз тірлік, адамдардың үркек кө­ңілін біржола жаныштап тастаған секілді. Үл­кендер жағы мына аласапыранға біржола мой­ынсынғандай, тек амандықты тілеп, басқа бір қарекетке самарқау еді.

– Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман деп дәл осы кезеңді айтатын шығар. Көйлегі көк, тамағы тоқ бір рахат заман ғой. Қазақстанды өзге елдер құрметтеп, жетіліп келе жатқандығын теледидардан күнде айтып жатады. Айтса айтқандай, еш мұқтаждық жоқ, жұмыс істеймін десең де, оқимын десең де, дүниенің төрт бұрышын шарлаймын десең де жолың ашық. Осыны Жаратушым көп көрмесін, еліміз аман болып, патшаға сабыр берсін. Өзімнің ұрпа­ғым­ның болашақта мұнан да бақытты өмір сүруін, елімнің көркейе түскендігін қалаймын. Бір нәрсе көкейімнен кетпейді, адамның өзімен өзі болып, еркімен еңбек етуі ғажайып нәрсе ғой. "Тырнадан би қойсаң, төбеңнен қиқу кетпейді” демекші, кешеге дейін бейнеттен көз ашқан жоқпын, талай құқайды да, талай құбылайды да көрдім. Патша көңілді адал кәсіп пен соның зейнетін көруге жазсын деп бұрып, сол бағытта әрекет еткен жақсы. Тоқсанның төріне шыққандағы пайымым осыған саяды, – деп еді ақсақал сонда.

Мұрты тебіндеп, он жетіге енді шыққанында қу соғыс басталды да кетті. Келер жылы, яғни 1942-нің күзінде әскерге алынды. Өзімен бірге талай боздақ майданға аттанып, соның көбісі елге оралмады. Аздаған дайындықтан соң қан-қасаптың ортасында жүрді Майлытоғайдан шық­қан бозбала. Жаяу әскер дегенің – дорбасы жанында салақтаған, қаруы жамбасында, жатқан жері үйі болып кете беретін нағыз жанкештінің өзі болатын секілді. Командирлері "Ура” десе, ұрандатып алға қарай шапқылап, қолтыққа қыс^­қан автоматтан заһар төгіп жүгіре бересің. Кей­інгі киноларда әдемі көрсетеді ғой, киімі таза, бет-аузы жуындырылған солдаттардың қырып-жойып жүргенін. Ажал оғының қай жағынан келіп қаларын кім білген, жаңа ғана сөйлесіп отырған жауынгер сәлден кейін-ақ, бақилыққа атанып жатады. Көбісі жараланып, артқа қарай әкетіледі, емделуге. Жаратушының көзі тура болсын деңіз, сол бораған оқтан қалай аман жүргеніне өзі де таңғалады. Қатардағы жауынгер Имановтың тағы бір ойға түйгені адамның жанынан да артық нәрсе бар екен, ол – Намыс! Ол – елдің сенімі! Қырғын соғыстың ара-арасындағы сәл-пәл тыныс алған кезде политруктер, командирдің саяси орынбасарлары жауынгерлердің Отан алдындағы борышын, міндетін қайталап айтудан шаршамайтын-ды. Ауылдағы ата-анаң, туған-туысың, сүйген жарың аман болсын, жау қолында пұшайман болмасын десең, бір адым шегінбей қасарысып, өліспей беріспеуің керек. Сонда ғана аманатты орындап шығасың. Сенің әрқайсысыңның осы соғыстағы қимыл-қозғалысың көптің көз алдында, жақсы-жаман тірлігің қашанда білінбей кетпейді. Сондықтан Отан үшін отқа түссең де қорықпа, қаймықпа! Кіші командирлер де осы рухта бағыт береді. Әлгіндей жігерлі сөздер күш-қуат беріп, жауынгерлер барын салып соғысты. Сол кездері майдан даласында газеттер шығып жататын-ды. Окоптарда отырып, Әзілхан Нұршайықовтың өршіл өлеңдерін талай оқыды, Бауыржан Мо­мыш­ұлының, Мәлік Ғабдуллиннің ерліктерін естіп, кеуделерін мақтаныш сезімі кернейтін-ді.

Бірде, уралап жүгіріп келе жатып, әлде бір желдің екпінімен мұрттай ұшты. Есінен танып қалды, топырақ астынан зорға шықты, айналасы жым-жырт, құлаққа ұрған танадай тыныштық. Алайда әр жерде құлап жатқан солдаттар. Сөйтсе, жақын маңнан жарылған зеңбірек оғынан контузия алған екен, ет пісірім уақытта өзіне-өзі келді-ау. Абырой болғанда дені-қарны сау, жараланбапты. Бұл Сталинград түбіндегі шайқастардың бірі еді. Тарихтан бел­гілі Дон мен Волга өзенінің аралығындағы осы бір алапат шайқас Сталинград шайқасы аталынады. Адам тіршілігіндегі жер бетіндегі сұрапыл соғыстың бірі десек, жаңылыс айт­па­ғанымыз, өйткені дереккөздер осылай бағам­дайды. Өйткені, осындағы кеңес әскерінің үстемдік етуімен неміс басқыншылары өздерінің стра­те­гиялық жағдайын әлденеше төмендетіп алды. Белден ұрылған жыландай, қайта артына қарап айбат шеге алмайтындай батысқа қарай қайқаңдайтыны осы шама. Осы алапат айқастың өрті Волга өзенінің оң жағалауын, Сталинград қаласы маңын кең көлемде шарпыды. Өртенгені өртеніп, күйгені көмір шоғындай бықсыған күйі қалды. Әне, бір-біріне қамқорлық танытар ақыл иесі – адам қолымен жасалынған қастандықтың ауқымы. Қызыл армияның қайта шабуылы "Уран операциясы” аталынатын еді, осындағы №6 Армияның жойқын әрекеті нәтижесінде жау солдатының көпшілігі қоршауда қалып, жойылды, мыңдағаны тұтқынға түсті. Иманов сол сұрапылдың куәгерінің бірі.

– Курск шайқасына да қатыстым, – дейді қарт майдангер. – Қазақылап айтқанда, жаз мер­зімі өтіп, қауын пісер мезгіл еді-ау, бұл жауынгерлерге де қолайлы шақ, қыстың күні секілді бүрсеңдемейсің, жеңілдеу киіммен еркін қимылдайсың, шалт әрекет етуге де бейімің келеді.

Орлов, Белград-Харков стратегиялық ша­буы­лы Кеңес әскерінің тиянақты дайындығы, толықтырылған ерен күшімен басталды. Ал­ғаш­қы кезеңдердегідей емес, қару-жарақтар да жетілдіріліп, әскери тактикалар да жаңа сер­пінмен атқарылды. Немістер «Цитадель» деп баға берген аталмыш операция 49 күнге созылды. Соның отыз тоғызыншы күні біздің кейіпкеріміз қатардағы жауынгер Иманов Қазыбек жарақат алды. Көрер жарығы бар екен, тура келген ажалдан аман қалыпты. Госпитальда төрт-бес ай емделді. Бәрібір жарақат салдары түбегейлі кетпеген екен, әскери комиссия жарамсыз деп тауып, оны шығысқа қарай жөнелтті. Осылай Майлытоғайдың азаматы Свердловск қаласынан шықты. Осындағы «Уралвагонзаводы» соғыс жағдайына қарай, танк шығаратын өндіріс орнына айналдырылған болатын. Зауыт құрылған алғашқы жылдары, яғни 1936 жылдың 11 қазанында Кеңес еліндегі ең бірінші вагонды шығарған алып зауыт аузынан от құсатын танкті де бірінші болып майданға жөнелткен болатын-ды. Мына мәліметті келтіре кетсек, артықтық етпейді деп ойлаймыз, «Уралвагонзаводы» бағыты өзгертілген сол соғыс жылдары «Т-34» маркалы танктің 25266 данасын шығарған екен. Сонымен қатар «ИЛ-2» бомбалаушы самолеттің корпусын, авиабомба бөлшегін де шығарып отырған. Міне, осы атақты өндіріс орнында Иманов Қазыбек 1943 жылдың соңынан 1948 жылдың көктеміне дейін еңбек етті. Осында токарь мамандығын игеріп, өзінің айлық жос­парын 120 пайыздан асыра орындап тұрды. Қазақ баласының суреті зауыттың «Құрмет тақтасына» ілінді. Озаттардың бірі ретінде бас­шы­лық тарапынан зор құрметке бөленді. Еңбек адамның атын оздырып, басын төрге шығарады деген осы болса керек.

– Күніге кейде 130-140 түрлі қару-жарақ­тарды майдан даласына қарай аттандырып жата­тынымыз есте, – дейді ол баяғы күндерге ойша шолу жасап.

Елге оралысымен бір күнде қарап отыр­май, тағы да өзі көндіккен бейнетіне ара­ласты. Әуелі облыстық эпидемиологиялық санэпид­стан­ция­сында химизатор болып жұмыс істесе, екі жыл Кентау қаласында полиметалл комбинатында бұрғышы болып еңбек етті. Үйленді, үйлі-баранды болды, Алла берген перзенттерін сүйді. 1954-1964 жылдар аралығында өзі туылған 17 разъезде теміржолда қара жұмысшы болып нәпақа айырды. Ал зейнетке шыққан 1983 жылға дейін «1 Май» совхозында жұмысшы, звено жетекшісі жұмыстарын істеді. Жұмыстан қорықпаған жұмысты қорқытады, яғни еңсереді деген байырғы сөзді қаперге алсақ, Қазыбек көкеміз қашанда өз міндетін абыроймен атқарып, абыройға кенеліп жүрді. Өзі осынысына шүкірлік айтып, еңсесін тік ұстап келеді. Бұл да адамға берілген үлкен мүмкіншілік екендігіне сөз жоқ.

Ұл да өсірді, қыз да өсірді, барлығы да ата жолын жалғастырып келеді. Қазір сол үйдің иелігі ұлы Алтынбек пен келіні Көркемге тиді. Көшкен керуен кідіруші ме еді, осы мақаланы дайындау үстінде асыл азаматтың жуырда дүниден озғанын естідік, жатқан жері жайлы, жұрты аман болсын дейміз амалсыз. Кешегі қанды қасапта елін қорғаған қаһарман Жеңіс күнін жетпісінші мәрте тойлауға жете алмады.

Бір кем дүние дегенің осы шығар...

Нұрмахан ЕЛТАЙ.

Шиелі ауданы,

Майлытоғай ауылы.