Сыр бойы

Алмасбек Ахметұлы Әбсадық 1966 жылы Қызылорда облысы, Тасбөгет қыстағында дүниеге келген. 1991 жылы Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін бітіріп, Білім министрлігінің жолдамасымен А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетіне оқытушылық қызметке орналасады. Филология ғылымдарының докторы, профессор. Қазіргі таңда аталмыш университеттің оқу жұмыстары жөніндегі проректоры қызметін атқарады. Біздің тілшімізге елге демалыс пен іссапарды серік етіп келген жерлесімізбен сұхбат алу мүмкіндігі туындаған еді...

– Алмасбек Ахметұлы, сұхбатымыздың қысқа сонарын тарихқа шегінуден бастасақ. Сіз Сыр бойында туып-өсіп, туған жер топырағында жоғары білім алғаныңызбен, сол білімді жұмсар саналы ғұмырыңыздың шиырлы соқпақтарын қырда, солтүстіктегі Қостанайда өткізіп жатқан жайыңыз бар екен. Туған елден жыраққа қалай бардыңыз, оның тарихы қандай?

– Сұрағыңызғажауапты «туғанелденжырақ» дегенұғымғатүсінікберсемдеймін. Қазақүшінкіндікқанытамғанжердің, туғанелдіңорныерекшеекеніанық. Қазіралысжержоқ. Бәріалақаныңдатұрғандай. Мұныменбәсекегеқабілеттіотызелдіңқатарынакірмекболыпотырғанеліміздіңмүддесітұрғысынанқозғапотырмын. Бәсекегеқабілеттіозықелдіңжұртыәлемдішарлапжүр. Біздесоғанкелеміз. Алендісұраққатікелейжауапберсемолбылайболады. БізҚостанайғажолтартқанкез, елімізтәуелсіздікалған 1991 жыл болатын. Бодандықбұғауынанбосағанжасмемлекеткеұлттықсалт-дәстүрлердіжаңғырту, қазақтілініңмемлекеттікмәртебесінорнықтырумәселелеріасамаңыздыболды. Бұл, әсіресе, Қазақстанныңсолтүстікоблыстарындаасакүрделімәселеболыпқалыптасқанеді. Себебіонда, негізінен, орысұлтыөкілдерімекендейтін. Мұнысолтұстағыелбасшыларыда, мемлекеттікмекемелердегіұлтжандыазаматтардасаясатбедерінсолжаққақарайбұрып, солтүстік облыстарғақазақұлтыныңөкілдерін, әсіресе, жастарынжинауғакөңілбөлебастады. Қазақстанныңоңтүстігіндегіжоғарыоқуорындарындақазақтіліндебілімалғанжасмамандардысолтүстіккеаттандырабастады. СолдүбірліістіңәріқарайөрбуіПрезидентН.НазарбаевтыңбастамасыменелордасынбұрынғыАқмолаға, қазіргіжасампазжасАстанағабұруғаұласқандығыбүгінгікөкірегіояу, көзіашықжандарғааянкөрінісдепойлаймын.

Біз сол «дүрмекпен» қиырдағыҚостанайғааттанғанболатынбыз. Біздепотырғаным – біртоптаоқығанүшжан. Біреуі – меніңжұбайымЖәмилаАрықбайқызы. ҚызылордаданкелгенбіздерденбасқаАлматыдағыЖООорындарынанкелгенбіртопжасмамандарҚостанайғажиналдық. Біздердісолжаққааттандыруғасебепболғанкісі – солкездегіН.В.ГогольатындағыҚызылордапедагогикалықинститутыныңректоры, қостанайлықазаматАбайАхметқалиұлыАйтмұхамбетовболатын. Қостанайдағықазақтілініңжағдайымендемографиялықахуалдыбілетіносыбірұлтжандыазаматүздікбітіргенбіздерді, соныменқатарөзгемамандықтарданбіртоптүлектердіБілімминистрлігіжолдамасыменҚостанайжәнеКөкшетауқалаларыныңжоғарыоқуорындарынажіберді. Жасмамандардыүгіттеудефакультеттіңұстаздарыүлкенүлесқосты. Хош, соныменбіздерсолжақтаорнығыпқалдық. Өсіп-өндік, бірқауымелболдық.

– Ел ағалары кезінде ұлт қамы үшін үлкен іс атқарған екен. Солардың үміті ақталды ма? Қостанайдың бүгінгі хал-ахуалы қалай?

– Олардыңістерідеркезіндекөтерілгеноңбастамаболды. БүгінгітаңдақазыналыҚостанайхалқының 40 пайызға жуығын жергіліктіұлтөкілдері, яғниқазақтарқұрайды. Бұлтәуелсіздікалғанжылдардағыкөрсеткіштенедәуіржоғары. БұрынбірыңғайорыстілдіҚостанайқазірбіршама «қазақшаланған». Әйтседе, соңғыкездебұрынғыКеңесОдағыкеңістігіндеорыналғансаясиоқиғалар, атапайтқанда, ГрузияменУкраинадағыжағдайҚазақстанныңсолтүстігінеерекшемәнберудіқалайды. Алдымен, жергіліктіхалықтыңсанынқазақстандықортақкөрсеткішке, яғни 70 пайызға жеткізу өзекті. Бұл, біржағынанжертұтастығынбекіту, мемлекеттіктілмәселесінтүбегейлішешугеәсерететінүлкендемографиялықмәселе. Қостанай – қазақтыңтабиғатыәсем, экология­сытаза, жерініңастыменүстіқазынағатолышұрайлыөлке. Қазақстанастығыныңтөрттенбірбөлігінқамбағақұятын, өндіріскеқажеттіалтын, алюминий, темірқазбабайлықтарынөндіретінаймақ. Малшаруашылығынадақолайлы. Курортықдемалысорындарыдакөп.

Қостанай –АлашқозғалысыныңкөрнектіөкілдеріА.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, ЕлдесОмарұлысындыасылазаматтардыңтуғанжері. АлашкөсеміӘ.БөкейханменА.Байтұрсынұлы, Ә.Ермековтершыбынжаныншүбереккетүйіпжүріп, орысыкөпдегенсылтауменРесейқұрамынакіріпкетежаздағанҚостанайуезінбольшевиктералдындабілімімен, шешендікой-өрісімен, дәлелдіуәжіменжеңіп, Қазақстанғақалдырғанаманатаймақ. Ертедегіата-бабаларымыздыңқұттыжазжайлауыболғанөлке. Сырбойынқыстауеткенқазақру-тайпаларыТорғай, Қостанайөлкелерінжазжайлауетіпжайлаған. Қазақтыңарғын, әлім, қыпшақ, керейт (керей), жаппас, табынруларыСырменҚостанайарасындакөшіп-қонып (тұрақтапқалғандарыдабар) мекенеткен. Қазақтыңежелгіқонысынұлттыңпайдасыүшінтертөгу, құнарлыөлкеніңырыздығын, байлығынұрпаққажаратубүгінгіқазақазаматтарыныңпарызыдепбілемін. Сондықтаноңтүстіктегіқандастарымыздысолтүстіккеқарайқоныстандыру – Қазақстандағыоңтүс­тікпенсолтүстікарасындағыжергіліктітұрғындардыңдемографиялықтепе-теңді­гінқалпынакелтірудіңбіржолы. Бұл – бір. Екіншіден, жұмыссыздықбасымоң­түс­тіктұрғындарынеңбекқолыжетпейжатқансолтүстіккетарту. Үшіншіден, Үде­меліиндустриалды-инновациялықдамубағдарламасыныңірібағыттарысолтүстіккежоспарланған. Оғандайындығымүлдембөлекжасмамандардайындауқажет. Бұлорайда, демографиялықөсімітөменсолтүстіккеөсіміжоғарыоңтүстік «жәрдемге» келуітиіс.

– «Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шыққанда өңі қашады» деп ұлы Абай ақын айтқандай, оңтүстіктің солтүстікке жәрдемі қалай болуы мүмкін. Бұрынғы кеңес тұсындағыдай партия пәрмені жоқ, үйдегі ойды нарық парқы билеген заман. Жұрттың бетін солтүстікке қалай бұруға болады?

– Біріншіден, үкіметтіккешендібағдарламақажет. Олбұрынғыкеңестұсындағыдайапыр-топыр, ұрдажықәдістеріменжүзегеасырылмауықажет. Нарықтыңсұранысын, қоныстыңқажеттілігін, шағынбизнестіңмүмкіншілігінескеріпжасалуытиіс. Солтүстіккеқонысаударушыларүшінсубсидия, оқуіздегенжастарғажалпыбөлінгенгрантшеңберіндеквотаберіл­^­­сежөнболареді. Бұныңбәріойланып, ке­сіп-пішетіністер. Алқазір «темірдіқызғанке­зін­десоқ» дегендей, ҮИИДмемлекеттікбағ­дарламасышеңберіндесолтүстіктеашылыпжатқанөнді^­рістік нысандарғаболашақтақа­жетжасмамандардысолжердедайындаумүмкіндігінпайдаланыпқалукерек. Мы­салға, біздіңА.БайтұрсыноватындағыҚос­танаймемлекеттікуниверситетіаталмышбағдарламағаүшбағытта – ауылшаруа­шы­лы­ғыөндірісі, машинажасау, инженерияба­ғыт­тарындамамандардайындайтынЖООқата­рынакірді. Бұл – осыбағытқаүкіметтарапынанарнайыкөңілбөлініп, қаржылайкөмеккөр­сетіледідегенсөз. Алсолтүстіктежергіліктіұлтөкілдерініңсаныаз. Сондаертеңқалыңмаман­дарқатарынталапететінөндірістіңқаже­тінқалайқамтамасызетеміз? Оныңбіржолы – оңтүстіктегіжастардысолтүстіктегіЖООорын­дарынатарту. Бұлорайда, Қостанаймемле­кеттікуниверситетіоңтүстіктегіқазақжастарынаталмышбағдарламағақажеттімаманетіпдайындауғадайын. Соныменқатар, Қостанаймемлекеттікуниверситетіклассикалықуниверситеткетәнтарих, шетелфилологиясы, психология, экономика, заңтанумамандарындайындаудадаөзіндіккелбетібароқуордасы.

– «Дайын» деген сөз кезіндегі кеңес үкіметінің ақпар беру дәстүрінен қалған сарқыншақ емес пе?

– Иә, бәрімізсондай «дәстүрдіңшекпені­нен» шықтыққой. Бірақбіздіңтарпымызданайтылған «дайын» сөзіуниверситеттіңбарәлеуетінескеріпбарыпайтылғануәж. Уәжімдідәлелдепкөрейін. Біріншіден, ҮИИДмемлекеттікбағдарламасынаенгенбіздегіүшбағытбұрыннан, кеңесүкіметітұсынанбері мамандар дайындапкележатқанбағыт. КезіндеҚостанайауылшаруашылығыинситутыдегенЖООболған. Олинституттыңматериалдық-техникалықбазасы, профессор­лық-оқытушылыққұрамыжоғарыүлгідежасақ­талғанболатын. СебебіҚостанайоблысыТыңөлкесіндегіасамаңыздыаймақболғандықтантікелейМәскеудің «қарауында» болды. Екіншіден, университеттебұрынғыбіліктімамандарқатары, кеңестұсындағыөзгеоқуорындарменбайланыстартереңсақталыпқалған. Үшіншіден, ҚостанайалыпкөршімізРесейгежақынорналасқандықтаналыс-беріс, тәжірибеалмасусындыжұмыстароңжолғақойылған. Төртіншіден, университетоқубағдарламалармазмұнынтүбегейліөзгертіп, Қостанайтөңірегіндешетелинвесторларыныңқатысуыменжүзегеасырылыпжатқанөндірістіңинновациялықиірімдерінигереалатын, талабынасайболатынбәсекегеқабілеттімамандаретіпдайындауғакірісті.

– Демалыс пен іссапарды қосақтап жүрген сырыңыздың астары да ашылған секілді. Сіз Сыр бойының жастарын Қостанайға шақыра келгенсіз ғой?

– Дұрыс айтасыз. Демалыста туған жерге, ата-анамызға сәлем бере келіп, көрікті әрі қазыналы Қостанайға жастардың оқуға келуін үгіттеп жүрген жайымыз бар. 1991 жылы ел ағалары біздерді сол жаққа үгіттесе, енді біздер өзімізден кейігі жас буынды солтүстікке тартпақбыз. Осы орайда, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің қабылдау бөлімінде біздің университеттің өкілдігі ашылғанын, онда арнайы кеңес беруші маман отырғанын айта кеткім келеді. Мен де сол жерде боламын. 2014 жылдың 23 шілдесінен бастап грант байқауына түскелі отырған Сыр жастарына өздеріне қалау мүмкіндігі ретінде берілген төрт ЖОО-ның бірі ретінде А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетін көрсетсе дейміз. Кім біледі, қазақ бөлімінде бәсеке аз Қостанайға жолы болып, бағы жанар. «Сыр бойы» газетінің қалың оқырманына өзімнің байланыс телефоным мен электрондық адресімді ұсынғым келеді: 87029172447; absalmas@mail.ru Хабарласып, кеңес алуларыңызға болады.

– Мұның бәрі жақсы ғой. Дегенмен, Қостанайға барамын деген жастарға қандай демеу, жеңілдік болады? Алыстан арбалатып келгендіктен, құр қол келмеген шығарсыздар?

– Әрине, қарастырылған жеңілдіктер бар. Алдымен айтарым, Қостанай мемлекеттік оқу орнының оқу ақысы өзге ЖОО-ға қарағанда көп төменірек. Екіншіден, оңтүстік облыс­тардан келгендерге жатақханада орналасуға жеңілдік қарастырылған. Біздің жатақханалар оқу корпустарының жанына орналасқан. Үшіншіден, бізде оқу ақысын студент өзі таңдап алған пәндерінің кредит санымен төлеу жүйесі енгізілген.

– Алмасбек Ахметұлы, Сіз Сырда туып, қырда еңбек етіп жатқан азаматсыз. Туған жерден алыста жүріп еңбегіңіз жанған жансыз. Ғылым докторы дәрежеңіз де, жақсы қызметіңіз де бар.

– Мұндай дәрежеге жеткенімнің негізінен үш себебі бар деп ойлаймын. Біріншіден, осы Сыр бойында мектептен, отбасы тәрбиесінен алған білімім. Мен орта білімді Тасбөгет қыстағындағы №11 мектебінен алдым. Мұнда менің әке-шешем ұстаздық етті.

Екіншіден, жоғары оқу орнында алған кәусар білім. Мен Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтының филология факультетін бітірдім. Мұнда Ә.Қоңыратбаев, М.Бимағамбетов, М.Дастанов сынды аға буын ұстаздар, Ә.Әбілақов, А.Ерназаров, Б.Кәрібозов, Т.Тебегенов, Ұ.Жаңбыршиева, Ә.Мамыраева сынды орта буын ұстаздардан білім алдық. Сол өнегелі ұстаздардан алған білім-ғылым саласында еңбек еткенде үлкен жәрдем болды.

Үшіншіден, 1991 жылы еліміздің тәуелсіздік алуы менің осындай дәрежеге жетуіме сеп болды деп ойлаймын. Еліміз тәуелсіздік алмағанда Абылай туралы кандидаттық, қазақ хандығы тұсындағы тарихи аңыздар жайындағы диссер­тациямның қорғалуы-қорғалмауы екіталай болатын ба еді деп ойлаймын. Бұған қоса, қазағы аз солтүстікте қызмет етуімнің де әсері бар.

– Алмасбек Ахметұлы, сындарлы сұхбаты­ңызға рахмет!

Сұхбаттасқан Нұрбек ДӘУРЕНБЕКОВ.