Сыр бойы

Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының

Абайдың 150 жылдығына арнап өткізген

мерекелік сессиясының ашылуындағы сөз

1995 жылғы 8 тамыз

Ардақты әлеумет!

Қадірменді меймандар!

Дүние жүзі халықтарының тарихында аты жер басып жүрген жұмыр бастының бәріне бірдей ортақ, бәріне бірдей қымбат тұлғаға айналған алып ойшылдар мен көрген кемеңгерлердің аз емес екені өздеріңізге де мәлім.

Біздің Абайымыз да осындай әлемдік деңгейдегі асқар биікке айналып отыр.

Оның дүниеге келгеніне 150 жыл толыпты. Өлеңдерінің ауыздан, кітаптарының қолдан түспей келе жатқанына да бір ғасырдың жүзі болып қалыпты. Осы уақыттың ішінде ол ұлтымыздың бірден-бір рухани ұстазына айналды.

Қазақтардың Абай десе ішкен асын жерге қоятынында, сөзін Абайдан бастап, ойын Абаймен сабақтауында да терең мән бар. Тарихтың талай-талай қиын кезеңдерінде Абай өз халқының адастырмас темірқазығы, алжастырмас бағдаршамы бола білді. Қандай қысылтаяң, нендей келеңсіз кезеңдерде де оның ұлағатты сөзі халқымыздың қолтығына сүйесін, иығына демесін боп, табанын тайғызған жоқ, жігерін жасытқан жоқ. Сасқалақтағанда сабыр, тоқырағанда тоқтам тауып берді. Заманымыздың заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматовтың Парижде өткен Абай күндерінде: «Ұлттық мәдениеттердің өрісі тарылып, ұлттық тілдер жойылуға бет бұрған советтік дәуірде Абай қазақтың тілін де, рухын да сақтап қалды», - деуі де сондықтан.

Абай – әлемнің қай бұрышынан қарасаң да, көзге түспей қалмайтын рухани Алатауымыз. Ол – біздің ар-намысымызға, өмірлік өлшемімізге, ұлттық парасат-пайымымызға айналған асқаралы абызымыз. Пікіріміздің пірі, рухымыздың туы.

Артына «Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол!» деп аманат артып кеткен ақылды әлемдік ақыл-ойдың төріне шығару ұрпақтың талайдан бергі арманы еді. Бұл жолы сол тілегімізге жеткендейміз. Бірақ түгел жеттік деп айта алмаймыз. Оған өзіміз кінәліміз. Өкінішке орай, біз Абайды дүние жүзі халықтарына өз деңгейінде таныта алмай келеміз. Абай мұрасы әлем жұртшылығы тарабынан өзінің лайықты бағасын алды деуге әлі ерте. Олай деп, Абай әлемнің ең басты тілдерінде ауылдағыдай көсіле сөйлеп, есіле сырласа алған жағдайда ғана айта аламыз.

Абайдың өзге тілдерге тәржімаланған мұраларын есептемей-ақ, өзіміз жетік әрі еркін білетін орыс тіліне аударылған нұсқасын қолдарыңызға алып байқаңыздаршы. Абайдың атан-түйе тарта алмас аса салмақты, ауқымды ойларының оннан бірі ғана жеткен.

Әрине, мен бұл жерде аудармашыларға титтей де болса кінә артудан аулақпын. Абайды шет тілдеріне аударған қадірменді ақындарға, шет елдерге насихаттауға аянбай атсалысып жүрген баспагерлердің баршасына алғыстан басқа айтарым жоқ. Менің айтайын дегенім, Абай тәрізді данышпанды аудару – қиынның қиыны екенін, әлі түген алынбаған асу екенін еске сала кету.

Ұлт пен ұлтты бауырластырып, халық пен халықты жақындастыратын да – Абай сияқты ұлы гуманистер. «Әкенің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың», яки басқа халық та бауырың, басқамен де тату-тәтті деген Абайды өзге тілге өз деңгейінде, бар болмысымен жеткізу – тек әдеби, мәдени ғана емес, үлкен саяси мәні бар ұлы міндет.

Алыстағы келген мейманға ақ тақиялы тауларымызды, алмасы албыраған бауларымызды, зәулім зауыттарымыз бен көл-көсір кеніштерімізді көрсетіп, мақтанғанның, бәлкім, пәлендей айыбы болмас. Бірақ біздің шет жұртқа, сырт ағайынға ең әуелі мақтаныш ететініміз, көзін сүйсінтіп, көңілін елжіретер рухани дәнекеріміз, рухани айбынымыз – АБАЙ, АБАЙЫМЫЗ болу керек!

Әрісі Шығыстың мәңгілік шоқжұлдыздары Науаи, Рудаки, Хафиз, Низами, берісі Гете, Бальзак, Байрон, Пушкин сынды тұрғыластары сияқты Абай да мезгілге мойынсұнбайды. Уақытқа – тәуелді, кезеңге кіріптар емес. Жылдар жылжып, күндер сырғыған сайын жаңа бір қырынан ашылып, жаңа бір қырынан жарқырап түседі.

Абай – қазақ тарихындағы, әсіресе оның рухани тарихындағы аса айшықты, аса айбынды, шын мәніндегі ренессанстық тұлға!

Бүгінгі таңда Абай мұраларын тек бір халықтың, тек бір мемлекеттің көлемінде ғана емес, дүниежүзілік өркениет ауқымында қарастыру қажеттігін айрықша айтар ем.

Еуропада – Лев Толстойдың, Азияда – Махатма Гандидің бар ғұмырын әлемдік үйлесім мен жалпы адамзаттық үндестікті өсиеттеумен өткізгенін баршаңыз да жақсы білесіздер. Қай жағынан алсаңыз да, мейлі тереңдік жағынан болсын, мейлі кемелдік жағынан болсын. Абайдың осы қос кемеңгермен қатар тұрып иықтаса алатынына да енді-енді көз жеткізіп келеміз.

Бұл жөнінде біз күні бүгінге дейін жұртшылыққа естіртіп айта алмадық. Бұған кезіндегі әр түрлі саяси шектеулер мен әр қилы қасаң көзқарастар да себепші болды.

Екі тізгін, бір шылбырын өз қолына алған тәуелсіз мемлекет ретінде енді біз Абайдың әлемдік әдебиет пен әлемдік ойдың жарқын жұлдыздарының бірі екенін жан-жақты насихаттап, жан-жақты негіздей білуіміз керек. Философиялық, эстетикалық, әдеби көзқарастардың тұтас бір жүйесін жасаған ұлы ойшылды дүние жүзіне жетек, жеткізе танытуымыз қажет. Сол үшін маңдай терді аямай төгуіміз керек.

Ғарыш пен ғаламдық кеңістікті, адамзат әлемі мен дүниенің шексіздігін, уақыт пен дамудың мәңгілігін бірлікте, тұтастықта алып қарайтын қазіргі кездегі пәтуалы пәлсапаға сенсек, бір дүниенің, яғни, бұ дүниенің ақиқаты – тек жартыкеш ақиқат. Толық ақиқатты айту үшін екі дүниенің де, яки о дүние мен бұ дүниенің де ақиқатын қоса қамту керек. Абай да сол екі дүниеге ортақ ақиқатты, яғни, анық ақиқатты бүкпесіз айтып кеткен адам.

«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,

«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі

Мінеки, ұлы ақын ақыл мен жан өлмейді, тек тән ғана өледі деп тұр.

Абай ұғымынша, өлім деген де өмір сияқты заңды құбылыс:

Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,

Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.

Ертең өзің қандайсың, білемісің,

Өлмек үшін туғансың, ойлан шырақ.

Абай інісі Оспан өлгенде: «жан біткенге жалынбай, жақсы өліпсің, апырмай», - дейді. Егер ұлы ойшыл өлім табиғатын соншалықты терең түсінбесе, жас кеткен өзінің ең жақсы көретін інісіне «жақсы өліпсің, апырмай!» - деп айтар ма еді?! Керек десеңіз, Абай «Өлім барда қорлық жоқ» дейді. Бұлай деп тіршіліктің тұңғиық пәлсапасының тереңіне сүңгіген, Өмір мен Өлімнің әу бастан бір-бірінен ажырамайтын кіндіктес екенін кәміл түйсінген кемел ойдың, кемел пайымның иесі ғана айта алса керек. Абайдың осындай мәңгіліктің мәніне, шексіздіктің сырына үңілген, тұтас дүние-әлемнің түпсіз тұңғиығына бойлаған заманауи ойларының дәйегі мен мәйегін ашып бере алдық па? Әзірге ұлы ойшылдың дүниетанымының бергі бетін ғана аршыдық. «Абайды әлемдік өркениет ауқымында қарастыру керек» дейтініміздің де түп себебі осында жатыр.

Бұл ретте Абайдың биылғы мүшел тойы, көп елдердің белгілі де беделді қайраткерлері бас қосып отырған бүгінгі конференция айрықша тарихи орын иеленбек. Сондықтан конференция меймандарына, Абай талантының алыстағы, жақындағы жанкүйерлерінің бәріне – Қазақстан үкіметінің атынан зор алғыс айтқым келеді.

Бүгінгі мәжіліске ғалымдардың, абайтанушылардың көбірек қатысқанын есепке ала отырып, мынандай жағдайларға назар аудара кеткенді орынды көріп тұрмын.

Абай шығармаларына текстологиялық тұрғыдан зерттеу – бүгінгі күннің ең зәру мәселесі. Бұл салада басталған жұмыс осы күнге шейін аяғына жетіп көрген емес. Ақын кітабын кезекті жариялау, көбінесе, мерейтойларға қатысты жүргізіледі де, жаңа жинақ ылғи асығыс дайындалады, қолжазбалар мен басылып шыққан кітаптар текстін салыстыра қарауға уақыт жетпей қалады. Рас, Абай шығармалары тексті негізінен қалыптасқан, уақыт сынынан өткен. Солай бола тұрса да, онда әлі де қарайтын, анықтауды қажет ететін жекелеген сөздер мен сөз тіркестері баршылық. Басқа басқа, дәл Абайдың кейбір сөзінің әр жинақта әр түрлі басылып жүруі – бәрімізге үлкен сын. Ең алдымен, ғалымдарымызға сын.

Қоғам өзгеріп, заман жаңғырып жатқан тұста бұрынғы қалыптасқан пікірлер мен орныққан көзқарастардың қайта сараптан өткізіліп, қайта екшелегені жөн. Әсіресе, толықтырып, анықтай түсетін мәселе – Абайдың айналасы, оның өскен ортасы, ұшқан ұясы, ата-анасы мен туған-туысқандары туралы деректер. Ақын өскен ортаның сырын мейілінше дұрыс, мейілінше әділ ашпайынша, Абайдың ақындық сыры да, қайраткерлігі де азаматтық тұлғасы да терең ашылмайды.

Абайды тануда саясат ықпалынан, уақыт қыспағынан аса алмаған кездеріміз болды. Енді заман өзгерген шақта азат елдің азат ойымен, азат жүрегімен, азат зердесімен Абайды қайта тануға тиістіміз.

Мәселен, «Абай отаршылдыққа қарсы күресті ме?» деген сұрақ күн тәртібіне қойылмай келді. Отаршылдыққа қарсы болмаса:

Военный қызмет іздеме,

Оқалы киім киюге...

Қызмет қылма оязға,

Жанбай жатып сөнуге, -

дер ме еді...

Ояз деп отырғаны – патшаның өкілі, отаршыл өкімет. Абай сол өкіметке қызмет қылмауға шақырады.

Абай қазақ халқы үшін бір ғана әдебиеттің ауқымына сыймайды. Ол – күнделікті тіршілігімізді, рухани әлемімізді – қарақан басымызды алып жүруден бастап, биік адамгершілікке дейінгі аралықты тегіс қамтитын жан-жақты құбылыс. Сондықтан да Абайды зерттеуді тек әдебиетші ғалымдардың мойнына жүктеп қоюға болмайды. Абайды ашу үшін өнертанушыларымыз да, философтарымыз да, құқықтанушы ғалымдарымыз да белсенділік танытқаны, аянбай атсалысқаны жөн.

Әрбір қазаққа, шама-шарқынша, Абайды тану – мұрат, Абай шыққан биікке талпыну – парыз.