Сыр бойы

 Абай өлеңдерін бастап оқығаннан-ақ, бірден көзге шалынатын нәрсе – ақын шығармаларындағы түрлі сезім, мінез, ұғым, сыр-сипаттар мен сан алуан ситуациялық сәттердің қайшылықты көрінісі. Жалпы, айналамыздағы тұрмыс-тіршілік қана емес, төрткүл  дүниенің тек қана қарама-қарсы құбылыс-әрекеттердің үйлесімінен құрылғандығы хақиқат. Әлемдік тартылыс күші де осынау ұлы диалектика заңына бағынады. Алайда,  Абай поэзиясында шектен тыс қоюланған  қайшылықтар  төркіні қайдан  бастау  алған?

Мұның өзі ұлы  ақын таңда­ған  әдеби  стиль  үлгісі  ме,  әлде  өзі қалаған көркемдік  әдіс-амалы  ма? Осы  тектес  сұ­рақтар ойлы  оқырмандарды  ма­заламай  қоймайды.  Десе  де,  бұл  мәселеге  берер сөзбен  жа­уап  табу  қиын.  Бірде  өз-өзі­не  оппозициялық, енді  бірде  антогонистік  сипат  алып,  кө­рік­тен  шыққан желдей  өлең­нің  отын  лаулата  түсетін,  бі­рақ бір-біріне  қабыспай  ат  құла­ғынша  қайшыласқан  сөздердің  астарында  нендей  сыр, нендей  сиқыр  жатқанын  да  сезе  алармыз  ба?

Бұған  жауап  іздеу  үшін,  ал­дымен  Абай  поэзиясында  өте  жиі  кездесетін  қарама-қай­­шы сарындарды белгілі  бір  тәртіпке  салып  жүйелеп  кө­ре­міз.  Солай  еткенде  ақын  өлең­дерінде  қолданылған  ан­то­нимдік  лексика  мен  оған  мән­дес,  шендесе сабақтасқан  ұғым­дардың  түрлік,  тектік  не­месе  категориялық  таби­ға­­тын  толық  тани  аламыз. Осы  мақсатпен  Абай  шығар­ма­­ла­рының  мәтініне  экспе­ри­­менттік  шолу  жүргізгенде,  ой­шыл  ақын  қырық  шамалы  қа­рама-қайшы  сөздер  мен  сөз  тіркестерін  қолданғанын  және  антонимдік  лексика  оның  бар­лық  өлеңдерінде  іріктеп  алған­дай,  оларды  өлеңінің  кез келген  тұсында  әр  алуан  грамматикалық  тұлғада  емін-еркін  пайдаланған.  Мәселен, ақын  поэзиясында  синтаксистік  және  морфологиялық  тәсілдер­ді  жиі  қолданған.  Бұл қатарда  қос  сөздер,  сөз  тіркестері, жал­ғаулықтар,  есім  сөздер,  үс­теулер,  етістіктер  арқылы  жа­салған  қарама-қарсы  сөздер  не­гізгі  орынға  ие.

Абай  шығармашылығын­да­ғы  қайшылықтарды  ғылыми-философиялық  категориялар  тұрғысынан  мынадай  негізгі  2 топқа  бөлуге  болады: 1) Жа­ратылыс  қайшылығы. 2) Әлеу­меттік қайшылықтар. Аталған  қайшылықтарды іштей тағы бір­неше  кіші  топтарға  жіктейміз.

Алдымен, жаратылыс  қай­шы­лықтары ретінде:

а)  мезгілдік-мекендік (жаз  бен қыс, өткен  мен  бүгін, алыс  пен  жақын, күн  мен  түн,  т.б)

ә) сапалық-физиологиялық (өмір  мен  өлім, ауру  мен  сау, адал  мен  арам, ақ  пен  қара, жас  пен  кәрі, аға  мен  іні, үл­кен  мен  кіші, т.б)

б) жыныстық (қыз  бен  жігіт, ер  мен  әйел, кемпір  мен  шал) антонимдік  қатарын  атаймыз.

Ал әлеуметтік қайшылық­тар­дың төмендегі түрлері   ақын поэзиясында тұрақты та­қы­рып­тық және  мазмұндық  мо­тивтер  санатына  енеді:

а) қоғамдық-әлеуметтік (бай мен кедей, ақылды-надан, көп пен жалғыз, т.б)

ә) әлеуметтік-психология­лық (махаббат пен ғадауат, дос-дұшпан, арлы-ұятсыз, иман­ды-имансыз,үміт-өкініш, дар­хан-сараң, күншілдік пен та­тулық, жалқаулы-еңбекқор­лық, т.б)

б) әлеуметтік-философия­лық (ақиқат-жалған, бейнет-дәу­лет, қанағат-нәпсі, шын-өті­рік, мехнат-зейнет, т.б)

в) әлеуметтік-этникалық (қа­зақ-орыс, т.б.)

г) әлеуметтік-сапалық (жақ­сы-жаман, пысық-сынық, қаты­гез-момын, пейілді-мейірсіз, ар­зан-қымбат, бар мен жоқ, аш пен тоқ, т.б)

е) әлеуметтік-діни (мұсыл­ман-кәпір).  

Атап өтетін жайт, бұл атал­ған қайшылықтар категориясы­ның лексикалық топтары бір өлеңнің өзінде аралас-құралас ұшыраса береді. Айталық, Абай­дың бозбала шағында ту­ған «Сап, сап көңілім, сап кө­ңілім» атты жаратылыс қай­шылығына тиесілі мынадай ан­тонимдік ұғымдар бар:

Күні-түні жай таппай?...

Ауру да емес, сау да емес...

Адалды  сатсаң арамға...

Бұл арада мекендік-мезгіл­дік және сапалық физиология­лық қайшы сөздер қатары ал­ғашқысында қосарлана үн­де­сіп, риторикалық сауалдың уақытын пысықтап тұр, екін­шісінде «ауру-сау» анто­ним­­дері болымсыз етістік арқы­лы жас адам көңіліндегі екі­ұдай қа­лыпты танытса, үшін­шіде, адал мен арам мата­са байла­ны­­сып, алдыңғы тармақтың (иман мен дәулет бітер ме?) са­уа­лына жауап қатып тұр. Мы­салда келтірілген  сөздер бір-біріне мәңгілік оппози­ция­да болғанымен, Абайдың қолданы­сында олардың қызмет  аясы  өзгеше  міндет – поэтикалық  мүд­деге бағынышты. Өлеңде қарама-қарсы ұғымдар ақын­­ның ой еркіне, сезім ырқы­на көнеді, тұтас өлеңнің не­гізгі айтар идеясын ашуға сеп­­тесумен  бірге,  шығармаға  экс­­прес­сивтік қуат береді. Абай поэзиясының ғажаптығы  да осында! Ақын өлеңіне бас­ты әр беруші  – қарапайым,  күнделікті естіп жүрген  бұқа­ра­лық лексика. Бірақ сол  ха­лық аузында әбден жауыр  бол­ған  сөздер  ақынның  қалам  ұшына  іліккенде «қар үстінде жү­гір­ген алтайы түлкідей» құл­пырып  кететіні  бар.

Жаратылыс  қайшылығынан  туындайтын сапалық-физиоло­гиялық мәнге ие ақ, қара, қы­зыл, сары, жасыл түстердің  ақын қолданысында бірде  ан­ти­тезалық шендестіруге  ұлас­са, енді бірде антонимдік  па­рал­лелдер түзіп, поэтикалық  портрет, пейзаждарға конт­рас­­тылық дарытады, шығар­ма­ның эстетикалық жігерін жан­­дан­дыра түседі. Абайдың  қа­рама-қайшы ұғым­дардың ас­социациясын шебер  үйлес­тір­­ген ең үздік туынды­сы – «Бүр­кітші» өлеңі  бастан-аяқ  шен­дестіруге  құрылғаны белгілі. Мұндағы ан­тоним сөз­дердің бірнешеуі натурал­ды мәнде кездессе  де  жеке мағы­насы өзгешелеу лекси­калық  лек  бар. Мысалы:

Төмен  ұшсам,  түлкі  өрлеп  құтылар  деп,

Қандыкөз  қайқаң  қағып  шықса  аспанға -

деп келетін қос тармақта «төменге» – «жоғары»  емес, «аспан» қарсы қойылған. Ал түлкінің жауы – қыран  заттан­ған  эпитет «қандыкөз»  бейне­сінде  жазбай  танылады. Бұл  екі түз тағысының барлық  әре­кеті өте динамикалы екпін­мен майдандасқан етістік сөз­дермен байытылған. Бүркіт  пен түлкі  ғана  емес, жер мен  көк­­­тің өзі әдеттегісінен бе­тер оппо­зициялық суретке еніп, екі жанкештінің өліспей-беріс­пейтін жекпе-жегіне  жанкүйер кейіпте. Майдан  аренасы анти­тезалық әдіспен әсіреленіп, поэ­зия сахнасы теңеу,  аллегория түріндегі асқақ  тұспалдауларға  ауысады:

Қар – аппақ, бүркіт – қара,

түлкі – қызыл,

Ұқсайды  қаса  сұлу  

шомылғанға.

Қара  шашын  көтеріп

екі  шынтақ...

Аппақ  ет,  қып-қызыл  бет,

жап-жалаңаш,

Қара  шаш  қызыл  жүзді

жасырғанда...

Абайдың осы атақты туын­дысында поэтикалық амалдарды атқарушы басты лексикалық қолданыстар арасында ақ, қа­ра, қызыл түстердің маңызы ерекше екендігі даусыз. Қара­пайым түстердің құдіреті эт­но­графиялық пейзаж-порт­рет­тің эстетикалық қуатын ша­­­рықтатып жібереді. Экзоти­касы мол, символдық бояуы қа­­нық этнопсихология – қы­зыл түс­тердің астастырыла, бі­рін-бірі толықтыра түсетін үй­ле­сімді образдар жасау мыса­лы, Абайдың бір  өлеңінде:

Қақтаған  ақ күмістей  

кең маңдайлы,

Аласы  аз  қара көзі

нұр  жайнайды...

Маңдайдан  тура түскен  

қырлы  мұрын,

Ақша  жүз, алқызыл бет  

нұр  жайнайды,

– деген  жолдарда  ұшырай­ды. Абай қолына қылқалам  ұс­таса суретші болып кетердей...

Ақын шығармашылығында  сана сергітетін саралы, са­ли­қа­лы ойлар жас пен  кәрі­нің, шал мен баланың  ара­сындағы жаратылыстан жалғас­қан фи­зиологиялық  категориялар­дың  конфликтісі  арқылы  айқындық  тапқан. Абай өзі қырыққа  тол­ған  жылы  қағазға  түсірген  өлеңінде «Жасында ғылым  бар  деп  ескермегенін, ер  жеткен  соң  уысына  түспегенін» жаза  отырып, балаларына – қазақтың өрімдей жас ұл-қыздарына  бі­лімді болу үшін бала кезден  жалықпай  ізденудің  қажеттігін  айтқаны бар. Мұнда хакім Абай жас пен кәрінің білім алу, ғылымды меңгеру қабілеті бір­дей еместігіне назар аудартады. Аға мен  іні,  кемпір  мен  шал, жастық  пен  кәрілік туралы  ақын көп толғанады. Ескі  қазақ  дәстүріндегі аталы сөздердің  құны  түсіп, ұлтының  ұсақтанып бара жатқан  қалпын  қынжыла  жыр етеді. Заманға қарай құ­былған қырт шалдармен, қыр­сау  ұлдармен  жүз  шайыса жаз­дап, қырықтың  қырқасында  өзі  де «қартайдық, қайғы  ойладық, ұйқы  сергек» деген  Абайдың  реніші – үлкенге  де, кішіге  де  ортақ:

Атаны бала  аңдиды,

ағаны іні -

Ит қорлық немене  екен

сүйткен  күні?

Абай «Шошимын  кейінгі жас балалардан»  дегенді  бір  айтса да, өзінің замандаста­ры­на көңілі толмайды. Көбінше орысқа бодан болып, «өз  қо­ынан өз еркі  кеткен»  көнтерлі  көпшілік пен «бас-басына  би  болған  өңкей  қиқым»  ел  аза­маттарын сынайды. Оларға  ақыл-қайрат  берерлік, өзіне  кө­мек боларлық қазыналы, қай­сар қарияның жоқтығына  ыза  болғанда кемпір-шалдың  Абай поэзиясындағы  сұрқында  сүй­сінерлік орын қалмайды. «Жазғытұры» деген көлемді жырда жастық пен кәрілік  шектен тыс қайшылықта  си­патталған. Жер жүзі  масатыдай құлпырып, жан-жануар, адамзат  анталасып,  күннің  көзі елжіреп, жыл құстары келіп, қой  қоздап, түйе  боздап, қырдағы  ел  ойдағы елмен  араласып,  жастар құрбыларымен жайраң­дасып  жүргендегі  мына  өлең  жолдарының  жазасы  ауыр – сарказмның  сұмдық  суреті:

Көрден  жаңа  тұрғандай  

кемпір  мен  шал,

Жалбаңдасар өзінің тұрғы­сымен, –  дейді  Абай.

Осы теңеудің тегеуріні жас пен кәрінің арасындағы қай­шылықты айрықша асқын­ды­рып жібергендей. Демек, бұл жаратылыстың кереғарлық  си­­паттары қоғамдағы түрлі  әлеу­меттік және ұлттық  қайшы­лықтармен  тұтас  қабыл­данып, ақын  қайғысына уыт  қосқан. Абай  қайшылықты  уайымгер  болса,  соншама  үміткер  жан:

Осы  елде  бозбала  жоқ  

сөзді ұғарлық,

Жақсы  айғырда  бие  жоқ

ат  туарлық.

Әйтеуір  ақсақалдар  

айтпады  деп,

Жүрмесін  деп  аз  ғана  

сөз  шығардық.

Жастарға тәрбие түрінде жа­зылған бір өлеңінде анто­ним­дердің сан-алуан үлгі­сін  кез­дестіреміз:

Жігіттер,  ойын – арзан,

күлкі – қымбат,

Екі  түрлі  нәрсе  ғой  

сыр  мен  сымбат.

Арзан, жалған  күлмейтін,  

шын  күлерлік,

Ер  табылса  жарайды,  

қылса  сұхбат.

Мұнда  мағыналық  жағынан  қайшы келетін басқа да (пы­сық-сынақ, күншіл-тату, алыс-беріс, бай қызы-кедей қызы)  лексикалық  топтардың  колли­зиясын көреміз. Абай  шағын  семиотикалық  қақтығыстардың  жиынтығынан параллельдер  түзе  отырып,  мәңгі  тіршілік  кү­ре­сінің панорамасын  жасауға ұм­тылатындай. Ақынның  қа­рама-қарсы  мәндегі  сөздерді  алогизмдер  үлгісінде  үйлестіру  тәсілдері де көңілге шуақ ұя­латардай шырай тапқан. Мы­­салы, сүйікті ұлы Әбішке  ар­наған  жырында:

«Жасқа-жас,

ойға  кәрі едің...» ,

«Жаңа  жылдың  басшысы –

ол,  

Мен  ескінің  арты  едім»

депті Абай. Соңғы екі  тар­мақ түгелдей антоним тіз­бе­гіне байланған. Қайшы  мән­дерді қолданып қана  қой­май, қой асығынша  ойнат­қан  Абай  тіліне  таңырқау – біздің  парыз. Шығыс шайыры шендес­тіруге жиі жүгінеді. Бұл тіпті, ақын­ның сүйікті әдісі десек, қателес­пейміз. Академик З.Ахметов «Абайдың  ақындық  әлемі»  атты зерттеуінде ақынның «Се­­гіз аяғындағы» кездесетін «Мақ­сұт – алыс, өмір – шақ» тар­мағында өмір мен  мақсат ұғымдарының мезгіл кеңісті­гіндегі  ара қатынасын шендес­тіре  бейнелеуін  поэтикалық  амал-тәсілге жатқызған.

Абай  поэзиясы  – қайшылық­тар  галлереясы. Ойшыл ақын бостандықты бодандық бұғауы буындырған,  бұрынғы жылқы тектес  қазақ  тұсауға көнген, дымын  шығарудан  да  қалып, дел-сал  күйге, дүмбілез  қалып­қа  түскен  өліара  шақта өмір сүрді. Содан ба, ақынның  шы­­ғар­машылық дауысы төрт аяғына бірдей қылбұрау  са­лынған боз биенің боз  даланы жаңғыртып шыңғырып кісі­неген үнін құлаққа жеткізеді. Әйтсе де, Абай – жалғыз. Ақын­ның  жанайқайы жартасқа тиіп жаңғырыққа айналады. Ақы­­рында Абай көпті сынауға кө­­шеді. Бір өкініш, бір  үміт санасын  сансыратқан  қазақтың  өзінен  гөрі  мінезін  сөз  еткен,  заманына лайық адамын  із­деген  Абай  көп  наданға – бір ақылдыны, тобырға – толық  адамды, кәпірге – иманды  ұлды, «өңкей  нөлге» – «единицаны»  қарсы  қоя жырлайды. Ұлы шайырдың: «Көп  шуылдақ  не  табар, // Билемесе  бір кемел, // Единица жақсысы, // Ерген  елі  бейне  нөл» – деп  келетін  ойлы  жыр жолдары талант  иесі  мен  тозған қазақ  қоғамының басындағы ымырасыз қайшы­лыққа ашық меңзейді. «Келдік  талай  жерге  енді»  атты  өлеңі­нен мына  жодарды  оқимыз:

Өзің  жалғыз, надан көп,

Ұқтырасың  сен  не  деп

Әулекі  арсыз  елге  енді?..

Арсыз елмен  әуре  етті,

Жалғыз  үйде  күңірентті...

Келесі  бір  жырда:

Қара  басқан,  қаңғыған

Қас  надан  нені  ұға  алсын?

Көкірегінде  оты  бар

Құлағын  ойлы  ер  салсын...

Не  пайда  бар – мың  надан

Сырттан естіп  таңдансын.

Онан дағы  бір  есті

Ішкі  сырын  аңғарсын... – дейді  Абай.

Лирикалық кейіпкердің  ішкі  күйзелісі, арман-аңсары, мұң-қайғысы, жалғыздық  мұңы осы  өлеңде  мейлінше  сарқа  ай­тыл­ған.  Ақылды жанның есті  сөзін  тыңдар  ел жоқ,  егілгенде  жұбатарлық ешкімі жоқ. Қа­лың жұртының арасында  жал­­ғыздық азабын тартқан  ақын  кейінгі бір поэмасында («Мас­ғұт») осынау  өз  басынан  өт­кіз­ген «жалғыздық» мотивін  оқиға шешіміне шығаруы те­гін  болмаса керек. Хан мен  уәзірден басқа халық жауын  суын ішіп жынды болады. Сон­да  Масғұт  уәзір  ханға:

Құтылар  хал  болмады  

мына  дудан,

Бізде ішпесек  болмайды  

мына  судан.

Өлтірер  өңкей  жынды  

бізді  келіп,

Жынды деп есі дұрыс бізді  қуған, – деп, екеуі жынды  суды ішіп құтырған тобырға  бар­­ғанда, әлгілер өздеріне ұқ­сап есірген ханға құлдық ұра­ды. Абайдың бірнеше сөзін­де көптің мінезі, теріс істері  қатты  сынға  алынған.  Отыз же­тінші қара сөзінде: Сократқа у ішкіз­ген, Йоанна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жем­тігіне  көмген  кім? Ол – көп, ен­деше,  көпте  ақыл  жоқ. Ре­тін  тап та, жолға сал» дейді  ұлы  ойшыл.

«Алды – үміт, арты – өкініш  алдамшы өмір», «Татуды  араз, жақынды жат қыларға», «Ма­хаббат, ғадауатпен  майдан­дасқан, «Ішім толған  у  мен  өрт, сыртым – дүрдей» деп  келетін  жыр жолдарында қаншама  қай­шыласқан  өмір шындығы – ақын тағдырының ақиқаты  жа­тыр! «Мыңмен жалғыз  алыс­тым, кінә қойма!»  дейтін  соңғы  астарлы  аманат  сөзі  де  жоғарыдағы көп қырқыстан,  ты­нымсыз жол  іздеп, жүдеген, жалыққан,  тағы  да  арпалысқан, адасқан аяулы  ақынның  басын­дағы  трагедиялық  халді көз алдымызға әкеледі.

Әдебиеттанушы Б.Майтанов «Абайдың  мұңы» атты  зерт­теу мақаласында: «Дос-дұш­пан», «алыс-жақын», «анда-санда», «жалғыз-жарым» сөзде­рі­нің антонимдік  мағына  алуы, қай­сыбірінің  мезгіл,  сан-мөл­ше­рін әсірелей  көр­сететін  бір  тіркеске  айналуы, метонимия,  сұрау,  назалану  интонациясы  шы­ғармадағы  күрделі  ойдың нә­зік қалтарыстарын аша  су­реттеуге мүмкіндік береді.  Жал­­пылауыш  мәндегі «қазақ»  та, өзге  субъектілердің  эмоцио­налдық атауы да нақты бір адамдарды меңземек. Бірақ өмір құбылыстарын терең жинақтау – анық нәрсе. Абай жақсы мен жаманды, ақ пен қараны бірге қосып саралайды», – деп жазады. Әдебиет теоретигінің «Махаббат пен ғадауат» – жүрек кеңістігіндегі ұғымдар.  Сонда жүрек сан алуан, тіпті мүлде кереғар сезім,  қайшы­лықтардың мекені. Ал қай­шы­лықтардың таласы – өмір денотатасы...» – дейтін пайым­даулары да осыған саяды. Ғалым Абай өлеңіндегі «періш­те мен шайтанды»  оппозиция бейнесінде көреді.

Абай поэзиясындағы драма­лық қақтығыстардың бір парасы бай мен кедейдің арасында өрбиді. Ақын байлар қатарында ел жуандарын, билердің парақор семіздерін мысал етіп, бұларға болыс, елубасыларды қосады. Абай өлеңдерінде таптық қай­шылық жоқ, оның есесіне бай­лық неден, кедейшілік қайдан деген шетін сауалдарға жауап іздейді. «Жаз», «Күз», «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай» секілді жаратылыс мезгілдерінің сипатын танытатын көркем туындыларында да бай мен кедей, жалшы тұрмы­сына мол орын берген. Олардың жаз жайлау, күзеу, қыстау­дағы өмір-тіршілігі мезгіл құ­бы­­­лыс­­тарымен шендесті­ріл­ген. Мең­зеу, астарлау, ың­ғайын­да келсе де, көбіне Абай өзі білетін өмірдің табиғи қалпын, реалистік сипатын дәл сурет­тейді. Этнопсихологиялық кар­ти­наларды шебер жасайды.

Жалшы үйіне жаны ашып

ас бермес бай,

Артық қайыр артықша

қызметке орай.

Байда – мейір, жалшыда

пейіл де жоқ,

Аңдыстырған екеуін,

Құдайым-ай!

Тұжырымдап айтқанда, ма­хаб­бат пен зұлымдық, жаман мен жақсы, дос пен дұш­пан, ақылды мен надан, ер мен әйел, күшті мен әлсіз, жас пен кәрі, көп пен жалғыз, бодан ел мен бостан халық – Абай поэ­зиясындағы мәңгілік қайшы­лық­тардың алтын арқауы.

Серікбай ҚОСАН,

шығыстанушы, ф.ғ.к.