Сыр бойы

 Әлемдік ой-санаға аса салмақты үлес қосқан ұлы бабамыз ғұлама ғалым Әбу Насыр Мұхаммед әл Фарабидің өмірбаяны мен ғылыми еңбектері жайлы мектеп және ЖО орындарының оқулықтарына тиісті мәлімет-деректер енгізілген. Ұлы ойшыл ғалымның 1150 жылдығын атап өту шаралары 29 қаңтарда Алматы қаласында өткен салтанатта ресми түрде бастау алғаны көпке аян.

Бүгінде әлемнің 12 универ­ситетінде әл Фараби орта­лық­тары, Стамбул мен Делиде мұражай үйлері ашылған. Сондай-ақ ғұламаның кіндік қаны тамған жері Отырар мен Дамаск (Сирия) қаласында арнайы мәдени-руханияттық кесене-мұражайлар жұмыс істеуде. Жылма-жыл баба мұра­сына арналған респуб­лика­лық, халықаралық ғылыми-тео­риялық, тәжірибелік кон­­фе­­рен­ция­лар жүйелі түрде өтуде. 2000-жылдардан бергі кезеңде елімізде де, өзге мемлекеттерде де әл Фараби мұрасына деген қызығушылық пен ғылыми-зерттеу жұмыстары еш бәсеңдеген емес.

Атақты ғұлама, асқан философ әл Фарабидің туған жері – Сырдария бойындағы Фараб (Отырар) қаласы екендігін дәлелдеп жазып, оның орнын картаға түсіріп кеткен атақты ғалым-географ ибн Хаукал еді. Ибн Хаукал – әл Фарабидің замандасы, Сирияның Х ғасырдың орта тұсындағы әмірі Сайф ад Даула Хамданидің сарайында әл Фарабимен қатар қызмет еткен ғалым. Әл-Фараби  950 жылы режеб айында қайтыс болғаны, оны Сайф ад Даула әмірдің өзі қолымен Шам (Дамаск) шаһарындағы «Баб ас Сағир» зиратына жерлегендігі жайлы тарихи мәлімет сақталған.

Әл Фарабидің жақсы дәрігер болғаны белгілі. Медицинада ол Гиппократ пен Галенге жақсы баға береді. Оның дәрігерлік  жөнінде жазған еңбегінде табиғатпен, қоршаған ортамен етене байланыстылыққа үлкен мән, маңыз беріледі. Фараби араб, парсы, түркі, латын, грек тілдерін өте жетік білген. Ол кісі көптеген тілді біліп қана қоймай, тіл ғылымының дамып өркендеуіне зор үлес қосқан. Оның «Жазу өнері туралы кітап», «Өлеңнің ұйқасы мен өлшемі туралы кітап», «Риторика туралы кітап», «Ритм туралы кітап» деген еңбектері бар.

Ерте замандарда астрономия ғылымы барлық ғылымдардың атасы болып саналған. Әл Фараби астрономия ғылымына көп көңіл бөлген. Ол өз зама­нындағы астрономия және астро­логиядағы барлық дерлік еңбектермен таныс болған. Мы­салы, оның «Птолемейдің «Алма­гестіне түсіндірме» деген еңбегі – сол кездегі жалпы астрономия ғылымының ең биік шыңы.

Фараби өз заманында асқан музыкант, тамаша орын­даушы, композитор, музы­калық аспап жасаушы шебер, музыканың тарихын, теориясын, орындау әдістерін толық білген, түгел ғылыми негіздеп берген адам. Оның «Китаб әл-музыка әл Кабир» атты еңбегі – дүние жүзіне тегіс тараған, өз заманындағы музыка жайлы теңдесі жоқ ұлы еңбек. Әл Фараби  Қорқыт атамен замандас, тұстас өмір сүрген, өзара таныс-біліс кісілер болған деген болжам бар.

Ғалым математика, әсіресе геометрия ғылымында аса ірі еңбектер жазған. Оның гео­метриялық  түсініктерді физи­калық негізде ұғу қажеттілігіне арналған «Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының қиын кіріспелеріне түсіндірме» атты еңбегі бар. Музыкалық ноталардың дыбыс  өлшемдері түгелдей математикалық принциптен құрылған. Сондай-ақ Фарабидің астрономия, философия, логика жөніндегі еңбектері негізі математикалық қисынға құрылған. Сол сияқты «Өлшем», «Уақыт», «Кеңістік» сияқты еңбектері де бірыңғай математикалық ұстанымдардан шығады.

Әбу Насыр әл Фарабидің ұлы философ екені даусыз ақиқат. Ол басқа қырларынан бұрын философ ретінде танылған. Алдымен оның аты Аристотель (Аристулаиз), Платон сияқты ежелгі заман философтарының еңбегін талдаумен танылып, даңққа бөленген. Бұл ретте әл Фараби оларды ұстаз тұта отырып, олар ұстанған нақли-теологиялық ағыммен жүрмей ғақли-рационалдық ағымды негіздеген.

Міне, сондықтан да Әбу Насыр Мұхаммед әл Фарабиді  ақын, музыкант, дәрігер, түркі ислам пәлсапасының жарық жұлдызы, әлемдік фило­софияның заңғары болған ұлы ғұламаны асқан білімпаздығы мен терең ойшыл-кемеңгерлігі арқасында әлем ғалымдары мойындап, Аристотельден кейінгі «екінші Ұстаз» (Әл Муғалим Әл Сани) деп танығалы қаншама замандар өткен.

Әйтсе де, ұлы бабамыздың  есімі өзінің туған Отаны – қазақ еліне мың жылдан астам уақыт салып барып бір-ақ оралды. Біздің ендігі негізгі әңгімеміз осы ұлы ұстаздың оралуына себепкер болған, фарабитанудың бастауында тұрған тұлғалар жайлы болмақ.

Қазақ  фарабитануының әліппесі танымал чех ғалымы Э.Я.Кольманнан басталады. Математика ғылымдары тари­хының ірі білгірі, профессор Кольман 1943 жылдың басында Қазақстанға келіп, ҒА филиалында Орта Азия мен Қазақстан ғалымдарының орта ғасырлардағы ғылымға қосқан үлесі туралы баяндама жасайды. Ғалым өз сөзінде орта ғасырлардағы араб ғылымының қалай өркендеп дамығанына талдау жасап Әл Хорезми, Әл Фараби, әл Жауһари, әл Беруни, Ибн Сина, Омар Хаям, Ұлықбек, т.б. көптеген есімдерді атайды. Э.Кольманның осы баяндамасы негізінде қазақ баспасөзіне «Ұлы мұра» атты зерттеу мақаласы жарияланады. Міне, дәл осы лекция мен мақала мазмұндары қазақтың жас ғалымы Ақжан Машановтың үлкен қызығушылығын тудырады. Әйтсе де, бұл ІІ дүниежүзілік  соғыстың қызу жүріп жатқан шағы, ауыр жылдар болатын. Сондықтан қазақ ғалымдары үшін бұл тақырып жабық күйінде қала береді.

Әбу Насыр Мұхаммед әл Фарабидің  көптеген туындылары дүние жүзі кітапханаларында сақтаулы, әлі бізге беймәлім күйде болатын. Оларды іздестіру, жарыққа шығару, туған халқының игілігіне айналдыру зор міндет, бүгінгі ұрпақтың мойнындағы аманат-парызы еді. Дүние жүзінің көптеген ғалымдары, әсіресе араб, парсы тілді ғалымдар өмірі мен ғылыми еңбектерін орта ғасырларда-ақ зерттей бастаған. Соның ішінде, Испанияда (Кордовода) 756-1031 жылдары құрылып, өркендеген Омиад халифалығы араб мәдениетінің еуропалық орталығына ай­налған. Осы халифалықта әл Фараби ілімін дамытушы Аверрос (Ибн Рушд), Абубацер (Ибн Туфейль), Ибн Хайтам, т.б. ірі ғалымдар өмір сүрген.

Шығыстың ұлылары Фир­доу­си, Ибн Сина, әл Бағ­дади, әл Бируни, Омар Хаям, Ұлықбек оны өздерінің ұстазы санаған. Атақты Леонардо да  Винчи мен Н.Коперник, Бекон мен Лебництер де Отырар перзентінің ғылыми еңбектерімен жақсы таныс болған.

ХІХ ғасырдың орта тұсынан бастап Еуропа елдерінің ғалымдары Бабамыздың өмірі мен шығармашылығына ден қоя бастайды. ХХ ғасырдың орта шенінде неміс ғалымы К.Брокельман, американдық  ғалымдар Дж. Сартон мен профессор Н.Решер, түрік ға­лымдары  А.Сайылы мен Х.Үлкен, француз ғалымы Р.Эрланже  фарабитану ғылы­мымен шұғылданған. 1950 жылы Түркия елі Әбу Насыр әл Фарабидің  қайтыс болғанына 1000 жыл толуын атап өтеді.

Арада 10-15 жыл өткенде геология-минералогия ғы­лым­дарының докторы, профессор, қазақ ҒА корроспен­дент-мүшесі Ақжан Жақсыбекұлы Машанов әл Фарабидің өмірі мен шығармашылығын зерттеуге нақты ден қойып, өз бетінше қолға алады. Алдымен, әл Фарабидің  дүние ди­дарын көрген мекені Түр­кістан-Арыстан баб-Отырар аймағына сапарлайды. Көне­көз қария­лармен, ше­­жіреші ақса­­қалдармен жүз­десіп, әңгі­ме­леседі. Киелі орын­­дарға зиярат етіп, көне жәді­герлермен танысады. Әйтсе де, әл  Фарабидің ізін шығара алмайды. Ол жылдарғы  Түр­кістан – шалғайдағы ауыл­шаруашылық аудан орталығы, дүние жүзіне аты  әйгілі Қожа Ахмет мавзолейі күтімсіз қалған, баратын жол да жоқ, бас­тайтын жан да жоқ жағдайда еді. Ал, Отырардың орны болса, айдаладағы ақ шағыл құм басқан төбе болатын. Көз жетер жерде ешбір елді мекен де жоқ, құлазыған  қиян дала. Сонау замандағы әлемге аты әйгілі қала қайда, әл Фараби оқыған медресе, атақты кітапхана қайда, қайнап жатар қан базар, дуылдаған дүрмекті өмір қайда?! Бұл 1958 жыл болатын.         

1219 жылы Шыңғысхан әскерлері бұл қаланы әбден тонағаннан кейін оны өртеп, қиратып жермен-жексен еткен. Кейініректе қала түбінен ағатын Сырдария өзенінің арнасы да алысқа аунап, қала орнында тек қана құм төбе қалды.  

1903 жылы орыстың атақ­ты археологы А.Черкасов бірінші болып Отырар кітапха­насының орнын іздеген еді. Әйтсе де адам құрамы аз, жұпыны, қарабайыр құрал-саймандармен жарақтанған, қаржылық жағдайы жұтаң, су және азық-түлікпен, қатынас-көлік құралдарымен қамтылуы мүшкіл халде болған экспедиция мардымды жұмыс жүргізе алмады. Ақыры А.Черкасов құпия кітапхананы таппады. Орыс ғылым академиясындағы шенеуіктерді мың жыл бұрынғы кітаптардың мол қоймасын – әлемдік өркениеттің баға жетпес қазынасын тауып, ашып келемін деп сендірген уәдесін орындай алмады. Археолог- ғалым Отырар кітапханасының ХІІ ғасырдағы күзетшісі Сунақ руынан шыққан Хисамуддин екендігін ғана анықтай алды. Сөйтіп, бұл шағын экспедиция құм басқан Отырар төбеден жебенің ұшы, қылыш пен найза, қалқан сынықтарын, қираған құмыралар мен алапат өрттен қалған күл қабаты, шашылып жатқан мыңдаған адам сүйектерінен өзге ештеңе таба алмаған күйде кері оралды.

Ұлы Отан соғысы жылдары Отырар төбенің баурайымен отарын жайып келе жатқан Нұрмағанбет қойшының борсықты қуа жөнелген иті оның жан-дәрмен қашып кірген үңгір-қуысынан мұқабасы жыртылған, жартылай сақталған бір кітапты алып шыққаны жайлы сол жылдардағы одақтық басылым бетінде хабар жарияланды. Алайда елде соғыс жүріп жатқанда археологиялық қазба, зерттеу жүргізетін мезгіл емес еді. Әлгі табылған кітап оны тапқан қойшының үйінде бірнеше жыл сақталғанымен кейіннен іздеуші болмағасын із-түзсіз жоғалды. Ал, біздің дәуіріміздің 1-ғасырында өмір сүрген александриялық ғалым Птолемей: «Отырар жоғары мәдениетті қала, оның кітапханасы дүние жүзіндегі кітапқа бай орын, ол Александриядан кейінгі екінші орын алады» деп жазған. Отырар қаласының орны сол Птолемей жасаған картаға түсірілген.

Осылайша,  1958 жылдың жазын оңтүстік өлкені аралаумен өткізген А.Машанов енді Мәскеу мен Петорбор кітапханаларының шығыс бөлімдерін қаузауға кіріседі. Ресей кітапханаларынан әл Фарабидің неміс, ағылшын, түрік тіліндегі библиография­лық көрсеткіштерін табады да, соларды пайдаланып бірнеше шетел кітапханаларынан әл Фарабидің 10 шақты шығармасы мен оны зерттеген ғалымдардың жазбаларын алдыртуға қол жеткізеді. Енді оларды ана тілімізге аударту және әрі қарай тереңдете зерттеу, ізденіс жұмыстарын жалғастыру керек еді. Осы мақсатта А.Машанов 1960 жылы 15 қараша күні республикалық академия кітапханасының ди­ректоры Н.Ахметовамен бір­­лесіп ҒА Президенті Қ.Сәт­баевтың атына бұл іс бас ғылыми мекеменің жоспарына еніп, қаржылық-кадрлық көмек бөлу жайлы анықтама-өтініш жазады. Академик Қ.Сәтбаев бұл мәселеге ден қойып, әл Фараби мұрасы зерттелсін деген шешім шығарады. Бұл жайлы «Хабаршы» журналында 1961 жылы мақала жарияланады. Қ.Сәтбаев қайтыс болған соң бұл бастама бірнеше жыл бойы қозғаусыз жатып қалады. Ақжан Жақсыбекұлы өзіндік ізденістерін жалғастыра береді. 1962 жылы «Білім және еңбек» журналының 1-санында әл Фарабидің «Философияны үйрену үшін оның алдында нені білу керек» деген мақаласы тұңғыш рет қазақ тілінде жарияланады. Ғалым Уфа, Қазан қалаларына барып неміс, араб тілдерінде шыққан ғұламаның үш кітабын табады. 1963 жылы Мәскеудегі «Бүкілодақтық Шығыстану институтының» директоры, академик Б.Ғафуровқа арнайы кіріп, Одақ көлемінде әл Фараби мұрасын зерттеуді Қазақстанның үлесіне беруге келісімін алып шығады. Осыдан кейін одақтық «Юный техник» журналына (1963 жылғы 8-саны) «Аристотель Востока» деген мақаласын жариялайды. Бұл Қазақстан бойынша әл Фарабиге арналған алғашқы орыстілді мақала еді. 1964-1965 жылдары Алматыдан шыққан «Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары»деген жинақта А.Машановтың әл Фараби туралы көлемді мақаласы жарияланады. 1966 жылы Мәскеуде өткен математиктердің халық­аралық конференциясында А.Кө­бе­совпен бірлесіп «Әл Фара­­би және математика» деген тақырыпта баяндама жасайды. 1967 жылы Тәжікстан, Ду­шан­беде өткен Авиценнаға (Әбу Әли Ибн Сина) арналған конференцияда «Әл Фараби және Авиценна» атты баяндама оқиды. 

1967 жылы Қазақ ҒА Президенті болып өзінің сүйікті шәкірті, Одаққа танымал ірі ғалым-геолог, лениндік сыйлықтың лауреаты, академик Шаһмардан Есенов сайланады. Ақжан аға оның қабылдауына жанына Алматы қаласының имамы, арабша-қазақша үлкен сөздік құрастырған, арабша аса сауатты, білімдар кісі Сәдуақас Ғылманұлын бірге алып кіріп, әл Фараби мұрасын зерттеу- ге деген үлкен  қолдау тауып, енді бұл іске жасы 60-тан асқан шағында тың шабыт, зор құлшыныспен кіріседі.

Осылайша А.Машанов енді шет елдерге шығуды, әл Фара­бидің Араб елдері мен Еуропа кітапханаларында сақталған ғылыми еңбектерін іздеп-табу, олардың көшірмесін алдырып қазақ тіліне аударту арқылы ұлы бабамыздың мұраларын кешенді түрде кеңінен зерттеп-насихаттауды мақсат етеді. Бұған қажет қолдау мен көмек, мүмкіндіктерге ие болады.  Шет елдегі сақталған еңбектерді іздеп тауып, елге алдыртуда ғалым ағамыз сол кездегі қалыптасқан халықаралық ірі кітапханалар арасындағы өзара кітап алмастыру шартын, шет елдерге баратындарға арнайы тапсырма берумен бірге жеке өзі саяхатқа шығу жолдарын ұштастыра, тиімді пайдаланады. Осының нәтижесінде жазушы Ә.Әлімжанов 1967 жылы Пәкістанға барған сапарында Қарашы қаласы  Сурет галереясындағы   әл Фарабидің қолына домбыра ұстап тұрған портретінен арнайы көшірме жасатып әкеледі. Осы сурет танымал суретші Бек Ыбыраевтың өңдеп, толықтырып салуы арқылы бабамыздың бұл күнде бізге етене таныс қымбат бейнесіне айналады. Ал академик Ш.Есенов Канадаға барған сапарында атамыздың Бейрутте араб тілінде шыққан кітабын сатып әкеліп берсе, дәрігер-академик С.Балмұқанов Стамбулдан 1950 жылы шыққан профессор А.Аташтың «Әл Фараби кітаптарының тізімі» деген кітабын әкеледі. Бұл кітапта ұлы ұстаздың 160 еңбегінің қай елде, қай жерде, қандай түрде, қандай нөмірмен тіркелгені көрсетіліпті!

Сондай-ақ, Голландияның Лейден университетінің кітап­ханасы әл Фарабидің араб тіліндегі «Музыканың үлкен кітабы» еңбегін, Ливанның Бе­йрут­­тегі кітапханасы 1967 жылы Каирде басылған «Китаб алмусақи ал-Кабир» кітабын жібереді.

Міне, осындай қолда бар жинақталған жазба жәдігер­лермен танысқан Ш.Есенов әл Фарабиді зерттеу мәселесін 1967 жылғы акедемияның жоспарына енгізеді. Профессор А.Машанов 10 жылға таяу ғылыми ізденістер қорытындысымен 1967 жылдың соңында Қазақ ҒА Президи­умында «Әл Фарабидің ғылыми мұрасын зерттеу мәселесі» деген тақырыпта академик Ж.Тәжібаевпен бірлесіп баяндама жасайды. Ал, 1968 жылы күз айларында А.Машанов  Әбу Насыр Мұхаммед әл Фарабидің ғылыми шығармашылық өмі­рін­де ізі қалған Таяу Шығыс елдеріне өз қаржысымен арнайы саяхатқа шығып, өзге де жазба жәдігерлермен бірге  Сирияның Дамаск (Шам) қаласындағы көне «Кіші қақпа» тұсындағы «Баб  ас-Сағир»  қорымынан оның зиратын тауып, анықтап суретке түсіріп әкеледі!

Осылайша тынымсыз ізденіс, жанкешті еңбек, жұмсалған зор күш-жігердің нәтижесінде 1970 жылы Алматыдағы «Жазушы» баспасынан А.Машановтың «Әл Фараби» атты тарихи-деректі кітабы академик Ш.Есеновтің алғы сөзімен жарық көреді. Бұл еңбек қазақ топырағындағы фарабитанудың алғашқы қарлығашы болатын.             

1971 жылы ЮНЕСКО-ның ғылымдар тарихына арналған халықаралық ХІІІ конгресі Мәскеу қаласында өтеді. Осы конгресте әл Фарабиге арнайы симпозиум ұйымдастырылады. Қазақстаннан 10-ға тарта ғалым сөз алып, баяндамалар жасайды. Конгресс мәжілісінде әл Фараби мұрасының мұра­герлігіне деген талас, ғылыми тартыс орын алады. Араб ғалым­дары әл Фарабидің ғы­лыми шығармашылық өмірін Бағдат, Шам шаһарларында өткізіп, еңбектерін араб тілінде жазғанын, Сирия топырағында жерленгендігін алға тартады. Тәжіктер «Әмударияның жоғарғы сағасында да «Фараб» аталатын мекен бар, ол сонда туған. Самани дәуірінде бізде ғылыми қызмет істеген, Ибн Сина оның шәкірті болған» деп даурықса, өзбектер «әл Фарабиді  біз көп жылдардан бері зерттеп келеміз, өзбек тіліне аударылған еңбектері бар, оның мұрагері болуға біз лайықтымыз» деді. Бірақ, жан-жақты зерттеліп-зерделенген, нақтылы ғылыми дәлел, тарихи жазба деректер мен бұлтартпас айғақтарды алға тосқан қазақ ғалымдарының 13 жылғы еңбегі өз нәтижесін берді. Ақыр соңында «әл Фараби  ұлы ғалымдар қатарында  халық­аралық тізімге кірсін. Оның 1100 жылдық мерекесі СССР-де, Қазақстанда тойлансын. Әл Фараби зерт­теуде көп еңбек сіңірген қазақ ғалымдарына ЮНЕСКО атынан алғыс айтылсын» Конгрестің қаулысы алынды. Сөйтіп, Әбу Насыр әл Фарабидің 1100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференцияны 1975 жылдың қыркүйегінде Мәскеу және Алма­ты қалаларында өткізу белгіленеді.

Бұрын-соңды ЮНЕСКО тарапынан бірде-бір ұланының аты аталмаған қазақ халқы үшін мұның өзі зор дәреже болып, әлем­дік абырой әкелді. 1973 жылы Мәскеу мен Вильнюсте Н.Копер­никтің 500 жылдығы, Әбу Райхан Бирунидің 1000 жыл­­­дығы Ташкентте ЮНЕСКО ая­сында өткізіліп, бұл екі жиында да қазақ ғалымдары іргелі ғылыми баяндамалар жасайды. Сондай-ақ 1973 жылы Алматыда Азия мен Африка жазушыларының  кон­ференциясы өтіп, оның бір күні әл Фарабиге арналады. Сонымен, белгіленген күні 1975 жылы 8 қыркүйекте әл Фарабидің 1100 жылдық мерекесі Мәскеу Кремлінің Үлкен Колонна залында ашылып, қыркүйектің 9-на дейін жалғасады. 11-13 қыркүйек күндері Алматыдағы Республика сарайында  Азия, Еуропа елдері мен сол кездегі Одақтас 15 республикадан келген көрнекті ғалымдардың, құрметті қонақтардың қаты­суымен өткен халықаралық  ғылыми конференциялардың  ашылымында алғашқы, негізгі баяндаманы Қазақ ҒА Прези­денті, академик Ш.Есенов жа­сап, бірнеше тақырыптық қо­­сымша баяндама-тыңдаулар өт­кізіледі. Оларда ұлы энци­кло­­­педист-ғалым, ойшыл-ғұ­ла­маның өз ғылыми еңбектері арқылы Шығыс елдері мен әлем­дік өркениетке қосқан үлесі кеңінен баяндалып, тал­данып, жан-жақты ашып көр­се­тіліп орынды бағаланды.  Міне, осылай араға мыңжылдық ұзақ мерзім салып ұлы ұстаз өз туған топырағына, ежелгі Тұран жеріне, жаңарған-жасарған Қазақ Еліне оралған еді!

Бізден кейін әл Фарабидің 1100 жылдық мерекесі Иракта – Бағдатта да өткізілді. 1975 жылы жарық көрген Қазақ Совет Энциклопедиясының алғашқы томында әл Фарабиге арнайы мақала берілді. 1977 жылы халықаралық ғылым тарихының кезекті конференциясы Шотландияда өткізіліп, онда да әл Фараби жайлы баяндама жасалды. 1978 жылы Мәскеуде шығатын «Дружба народов» журналының 12-санында жария­ланып, кейін 1981 жылы Алматыда «Жазушы» баспасынан Ә.Әлімжановтың «Ұстаздың оралуы» атты әл Фарабидің тарихи бейнесін сомдаған романы жарық көрді. Ұлы Ұстаз туған халқымен,өзінің жасампаз жаңа ұрпағымен осылай мәңгілікке қауышты!

Өткен ғасырдың 80-90 жылдары Ә.Марғұлан, О.Жәутіков, А.Қасымжанов, Ә.Дербісәлиев, Е.Жәнібеков, Ә.Нысанбаев, Ө.Жәнібеков, т.б. көптеген ға­лым­дар фарабитану ғылымын онан әрі жалғастырып, да­мытуға өз үлестерін қосты. 1991 жылы Еліміз тәуелсіздік алды. Алматыдағы Қазақ Ұлттық университетіне Әбу Насыр әл Фараби есімі берілді. 1993 жылы шыққан ұлттық валютамыздың 1, 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10 000 теңгелік номиналдағы банкноттарында 1993-2003 жылдар аралығында әл Фараби бейнесі бедерленген еді. Тәуелсіздік жылдарында әл Фараби мұрасын зерттеу ісі жаңаша, кең көлемді, кешенді сипат алды. 1994 жылы Алматыда «Қазақстан» баспасынан профессор А.Машановтың «Әл Фараби  және Абай» атты ғылыми-көркем жаңа кітабы жарық көрді. «Егер де  бізге осы ХХ ғасырда әл Фарабиге ең жақын, рухани сабақтас адам бар ма десе, алдымен ол Абай, – дер едік. Әл-Фараби мен Абай арасын жақындастыру, оларды үндестіру – біздің халқымыздың мыңжылдық мәдени-рухани дүниесін тірілту деген сөз. Демек, бұл зор мақсатты халықтық іс деп білу керек» деп жазады Ақжан аға осы еңбегінде.

Биылғы жылғы әл Фараби мен Абайдың 1150 жылдық және 175 жылдық мерейтойларының өзара тоқайласып келуі де тегін болмаса керек. Әбу Насыр әл Фараби шығармашылығы негізінде қалыптасқан рухани және мәдени кеңістік идеялары қазақ даласының ХХ ғасырдағы ұлы ғұламалары Абай мен Шәкәрім ойларында үндестік тапқан. Көне түркі тілдерінде жазылған Ж.Баласағұн, А.Иассауи, М.Қашқари шығар­ма­ларында да ұлы ойшылдың рационалистік және гуманистік идеялары жалғасын тапқан.  Осылайша, Шығыс пен Батыс­тың ұлылар керуені бүгінгі күні де жалпы адамзат баласымен бірге үндесіп, жасасып келеді. Олардың мыңдаған жылдар бұрынғы еңбектері бүгінгі күннің қажетін тап басуда. Бәлкім, ертедегі адамдар дүниені біздің түсінігімізден әлдеқайда көбірек білгендігін айғақтайтын еңбектер әлі де табылуы ғажап емес-ау.  

Сөз соңында биылғы жыл­ғы Үкіметтің, ЮНЕСКО, ТҮРКСОЙ, ИСЕСКО ха­лық­аралық ұйымдарының  қол­дауымен өткізіліп жатқан  әл Фараби бабамыз бен хакім Абайдың мерейтойлық бағ­дарламалары аясында профессор А.Машановтың бұдан 50 жыл бұрын жарық көрген «Әл Фараби», 1994 жылы баспадан шыққан «Әл Фараби және Абай» кітаптары мен Халық жазушысы  Ә.Әлімжановтың 1981 жылы басылған «Ұстаздың оралуы» романын қайта бастырып шығару жүзеге асырылса деген тілек, базынамыз бар қарапайым қалың оқырман  қауым атынан.

Тынымбай  Досбатыр,

ҚР Журналистер одағының мүшесі.