Сыр бойы

Ақтөбедегі біздің полктен жүз шақты адам бір түнде майданға суыт аттандық. Танысып жүрген қызым Еленамен қоштаса алмай кеттім. Содан Елена 1942 жылы бір түнде менің туған жерім Қазалыдағы үйіме аттанған. Біздің үйге кірген бойда: «Мен Сүлеймен Сейітовтің болашақ жарымын, осы үйдің келінімін» деп басына тартқан ақ орамалымен иіліп, сәлем беріп, нағашы әжемнің қасына отырған. Сағыныш сезімін білдірген... Содан мені 1946 жылдың күзіне дейін күткен, жұмысқа тұрған, қысқасы, үйді асыраған. Осы жағын тереңдетіп жаз, бұл мына өсер ұрпаққа өнеге ғой, қарағым, бұл қазақ әйеліне ғана тән қасиет, төзімділік, сертке беріктік осындай-ақ болар...

(Майдангер Сүлеймен Сейітовтің әңгімесінен).

Полк комиссары Сүлеймен Сейітов 1912 жылы туған, 100-ден асқан шағында өмірден оз­ды. 1934 жылы әскерге алынған, Владивостоктағы полк мектебін, қазақтың журналистика институтын, Мәскеудің жоғарғы партия мектебін бітірген. Ақмола, Қызылорда облыстық «Есіл прав­дасы», «Ленин жолы» газе­тінде редактор болған, Қы­зылорда облыстық баспа, полиграфия басқармасын басқарып, зейнетке шыққан.  

Сүйікті жары Елена Қабиқызымен елу жылдан астам өмір сүрген, ұл-қыз өсірген, немере сүйген. Ұлы Отан соғысына 1941 жылы шақырылып, содан 1946 жылы оралған. Бүгін әскери майор, полк комиссары болған Сүлеймен Сейітов жайында әңгіме өрбітпекпіз, оқырман.

Көп қабатты үйдің төртінші қабатына көтерілдім, қоңырау соқтым. Есік ашылды, қарсы алдымнан өзіме таныс журналист, майдангер Сүлеймен аға шықты. Жүзі жайдары.   

– Кір, кір, төрлет, қарағым, – деді де өз бөлмесіндегі диванға отырды. – Көз нашарлады, құлақ сыр бере бастады. Қарттық әмі­рін жүргізіп тұр. Танымай тұрмын.

– Қайырбекпін!

– Журналист Қайырбекпісің?

– Иә, Сүлеке, сізбен әңгіме­лесуге, сұхбаттасуға келдім.

– Бізді де іздеп келетіндер бар екен-ау?! Қатарластарым сиреп барады. Менімен сұхбат алудан бұрын компьютерге бастырған өмірбаяным бар. Соны оқып ал, сонан соң әңгімелесейік, жарай ма?

– Келістік. Жазушы Александр Бектің Бауыржан Момыш­ұлын жазардағы әңгімесі секілді болды ғой, Сүлеке?

– А.Бектің «Арпалыс» пове­сін айтып отырсың ғой?

– Дәл өзі.

Майдангер ағаға сұрақты қалай қоярымды білмей дағда­рып отырдым. Өмірбаянын оқып шықтым. Бойым жеңілдегендей болды. Сүлекең бағанадан бері үнсіз отыр.

Майдангердің жастық шағы қиындықпен өтіпті. Ашар­шы­лыққа, қуғын-сүргін зұлма­тына, сұрапыл соғысқа тура келген. Екі жасында анасыз, төрт жасынан әкесіз қалған. Бір інісі мен қарындасын нағашы әжесі бауырына басып, тәрбиелепті, оқытыпты, аш-жалаңаш етпепті. Әжесі әңгімешіл кісі екен, елге сыйлы болыпты.

– Қарағым Сүлеймен, біз кіші жүзден боламыз, руымыз керейт. Үш жүзге пір болған Мүсірәлінің ұрпағы екеніңді ұмытпа! Се­нің жетінші атаң Қо­­сымқожа әулие болған, – деп әжесі құлағына құйып өсір­ген көрінеді. Қай­да жүрсең де ба­ба­ларыңа сыйын. Сон­да жолың ашық болады.

– Әжемнің осы бір өсиеті мені шың­дады, білімге ұм­тылдырды. Қаза­лы Ғанидың, кешегі Елеудің, Қа­шақ­байдың отаны ғой. Бала кезі­мізде Қазалыда орыс ағайындар көп болды, тілін үйреніп өстік, мұның әскерде көп көмегі тиді. Мұны әскери мектептерде оқығанымда, борышымды өтеуде сезіндім, – деді Сүлекең бір сәт өткен өмірден үзінді келтіріп. Қыран бүркіттей қанатын қомдағандай болды да:

– Бір кезде «Правда» газетіне біздің Қазалыдан шыққан ғалым Мұстафа Матаев «Я сын Ефименко» деген тақырыппен орыс ағайындардың көмегін мөлдірете жазғаны бар. Тіл – достық, бірлік, татулық құралы. Тіл білгеннен зиян шекпейсің. Ақын Абай өнер, білімді, тілді жырлап өткен емес пе?!

– Әлі есімде, – деді Сүлекең көз әйнегін қозғай отырып. – Мен әскери борышымды өтеуді 1934 жылы бастадым. Владивостоктағы полк мектебін бітіріп, елге аға сержант шенімен оралдым. Әскери газеттерге талай дүниелерім шықты. Сол талабым менің журналистік ортаға кіргізді. Екі бірдей облыс­та газет редакторы, партиялық жұмыста болдым. Тазалықты пір тұттым.

Ұлы Отан соғысы басталған кез. Обком хатшысы Рақымбай Төлебаевқа кірдім. Жиырма сегіз жастағы хатшы жылы қабылдады.

– Сүлеймен жай келдің бе? Шаруаңды айта бер.

– Жұрт жаппай майданға аттанды. Құрбы-құрдастарым тү­гелдей әскерде. Менің әскерге баруыма жол ашыңыз. Жауды же­ңіп, жеңісті жақындатқым бар.

Хатшы ойланып ұзақ отырды.

– Жарайды, бұл патриоттық бастамаңды қолдаймын. Әскери комиссариатпен сөйлесейін, мә­селені шешуді ойластырайық, – деп хатшы орнынан тұрып, қо­лымды қысты.

Көп ұзамай әскери комис­сариаттан шақыру қағазы келді. Бір түнде Қызылорда вок­за­лы­нан жүз шақты жауын­гер әскерге аттандық. Содан Ақтө­беден бір-ақ шықтық. Бізді ірік­теуден өткізіп, отыз шақ­тымыз Ақтөбеде қалдық. Қал­ған­дары­мыз майдан даласына аттанды.

«Бұл қалай, менің соғысқа қатыспауыма не кедергі, Ақ­төбесі несі?» деген ой мазалады. Бәрі кейін анықталды.

– Бұл кезде әскери жатты­ғудың көбісі Ақтөбеде өтеді екен. Қаладан бірер шақырым жерде №101 дербес атқыштар бригадасы жасақталған. Күні-түні жаттығу. Шыдау мүмкін емес. Тәртіп қатал. Алты ай бойы жаттықтық. Бойдағы артық еттен айырылдық, оқтай түзу шапшаң қимылдайтын солдатқа айналып шыға келдік. Менің қабілетімді, жаттығу өнерімді бағалап, әскери басшылар артиллерия дивизионына әскери комиссар етіп тағайындады. Жүгім ауыр екенін сезіндім, 500-дей солдат, отызға жуық офи­цердің уставтық тәртіпті орын­дауы менен сұралатын болды. Біздер офицерлер Ақтөбедегі жеке үйлерді жалдап тұрдық. Жалақымыз тәуір. Менің жал­ақым – 300 сом. Ол кезде бұл ақша мүлде көп.

Жас жауынгер, әскери комиссар Сүлеймен Сейітов А.Шә­ленов деген азаматтың бір бөлмесін жалға алып, алты айдай осы үйде тұрды.

Күндіз-түні жаттығудан сүріне ораламыз. Кейде аптасына екі рет төрт сағаттай ғана серуендеу­ге рұқсат бар. Әскери офицерлер Ақтөбені олай-бұлай серуендейміз. Көбіне-көп осын­дағы педучилищенің оқу корпусын, жатақханасын торуылдаймыз. Қыздармен танысамыз, – деп Сүлеймен ата әңгімені қыз­дыра түсті.

Тағдыр, шіркін, сан алуан оқи­ғадан тұрады ғой. Бір оқи­ғаны еске салайын.

– Ақтөбе көшелерін төрт-бес офицер серуендеп келе жат­қанбыз. Алдымыздан қыздар кездесті. Бәрі педучилищенің қыздары. Орталарында көзі тостағандай, бұрымы төгілген қыз көзіме оттай басылды. Мен көз айырмай тұрдым. Ол да көз қиығын маған аударып, сәуле шашып тұрғандай көрінді. «Ау, мынау Елена ғой» дегенім есім­де. Әлгі мен пәтерде тұратын А.Шәленов деген азаматтың қа­рын­дасы. Жатақханада тұратын. Оқта-текте ағасының үйіне ке­ліп-кетіп жүретін. Сонда бір кездесіп қалғанбыз, сыр­лас­қан­быз. Жиі кездесуге уақыт жоқ, жаттығу. Түннің бір уағында пәтерге келіп, таңсәріден полкке тартамыз.

Айлар, күндер өтіп жатыр. Ағасының үйіне келгенде Еленамен жиі кездесіп тұрдық. Кейде қыздармен бірге біздің полкке келіп, казарманың алдындағы алаңда ән салдырамыз. Полктегі жігіттердің ішінде домбырамен күй тартатын, өлең айтатын жігіттерді қолқалаймыз. Танысу, серуендеу жалғаса берді. Сәл серуендеуге бұйрық алсам, Еленаның оқу корпусының алдында тұратын болдым. Көп күтем. Әйтеуір бір кезде Елена шығады. Серуендейміз, сырласамыз.

Әскери басшыдан бір күн сұрандым. «Танысып жүрген қызым бар, соның ертең туған күні еді. Құттықтауым керек!» деп әңгіменің төтесін айттым. Әскери басшы орыс жігіт еді, сәл жымиды да рұқсат берді. Педучилищенің оқу корпусының алдында Елена тұр. Менің келетінімді білгендей. Құшағымды аштым. Содан сырласып, біраз серуендедік. Әдебиетке құмар жан екен, Абай, Пушкиннен, Лермонтовтан әңгіме төгілтті. Баурап барады. Бейнебір махаббат жыршысы секілді. Мен Абайдың:

– Айттым сәлем, қалам қас,

Саған құрбан мал мен бас.

Сағынғаннан сені ойлап,

Келер көзге ыстық жас! – деуім мұң екен, Елена Абайдың:

– Жарқ етпес қара көңілім

не қылса да,

Аспанда ай менен

күн шағылса да

Дүниеде, сірә,

сендей маған жар жоқ,

Саған жар менен артық

табылса да, –

деп қарап тұр. Жүрегім алай-дүлей болды. Абайды жата-жастанып оқығанмын ғой. Сәлден соң Еленаға жауап ретінде Абайдың:

– Көзімнің қарасы

Көңілімнің санасы

Бітпейді іштегі

Ғашықтық жарасы, –

деген шумағын төгілттім.

Күн кешкіріп қалды. Әскери басшыдан сұрап алған уақытым таянып қалған секілді. Тәртіп қатал. Сағатыма қараймын. Аспан тынық. Желсіз. Екеумізге ай сәулесі түсіп тұр.

– Желсіз түнде жарық ай,

Сәулесі түсер дірілдеп,

Ауылдың жаны терең сай,

Тасыған өзен гүрілдеп.

– Сүлеймен, ауылың есіңе түсті-ау деймін, – деп Елена жымиды. – Бүгін біраз уақыт сырластық, келесі кездескенше асығайық, – деп Елена қызға тән ілтипат көрсетті. – Біздің жатақханада тәртіп бар. Кешік­сек, шара қолданатын заң бар. Сіздің полктегі тәртіптей.      

– Жақсы, қош бол, Елена! – деді Сүлеймен.

Полкке келді. Жаттығу бас­талды. Түннің біраз уақытында пәтеріне жетті. Түнді ұйқысыз өткізді. Еленаның бойындағы махаббат сезімі бойын билеп, көз шырымын алдырар емес. Таң атты. Полкке келді. Әскери басшы ұмы­тылмас кездесу бол­ғанын сезіп тұр.

Кенет жоғарғы қолбасшыдан күтпеген бұйрық келді. 1942 жылдың бір түнінде Сүлеймен Сейітов басқарған бір полк жау шебіне аттанды. Еленамен қоштаса алмай қалды. Болашақ жары да аң-таң күй кешті. Елена полкке келіп, әдірісін сұрап, мазасыз күйге түсті деген хабар да жетті. Бұл алдымен Ук­раина, одан соң Белоруссия май­данындағы сұрапыл соғысқа кезікті.

Қуанышты сәт. Педучили­щенің жатақханасына Сүлеймен­нен хат келді. Конверт сыртында «Елена Қабиқызына, тек өзіне, Сүлеймен» деген жазу тұр. Елена көзіне жас алып, оқып тұр.

«Сүйіктім Елена! Бүгін үлкен жарылыс болды, қатты жараландым. Қасымдағы төрт солдат, бір телефонист, радист топырақтың астында көз жұмды. Мен де бір шұңқырда көміліп ұзақ жаттым. Оққағарым топырақ астынан суырып, санчастіге әкелді. 15 күндей емделіп, бүгін полкке оралдым. Өзіңнің сүйіктің Сүлеймен, 1943 жыл, 10 ақпан Белоруссия. Глоца қаласы. Пош­та жәшігі №15».

Полк комиссары бес жыл бойы Еленамен хат жазысуды үзбеді. Бүгін тағы да ойға түсіп отыр. Бас-аяғы соғыста жүргенде 30-дай хат жазғаны күнделігінде жазулы тұрғанын еске алды. «Сүйіктім Елена! Кешелі-бүгін Берлин оққа оранып тұр. Әр көше, кварталда соғыс. Дегенмен, Берлин құлауға бет бұрды. Рейхстагқа ту тігілер күн жақындап тұр. Жеңіс жақын. Сүйіктің Сүлеймен, 30 сәуір 1945 жыл».

Бейбіт өмір басталды. Полк комиссарына бірер жыл Будапештте кеңес әскерлерінің құрамында қызмет етуге тура келді. Саяси жұмыстар жөніндегі тәрбиеші болды. Будапешттен Еленаға хат жазды. «Сүйіктім Елена! Туған жерге – Қазалыға оралғалы тұрмын. Мәскеу-Алматы пойызына билет алдым. №24 пойыз, оныншы вагон. Өзіңнің сүйіктің Сүлеймен, 1946 жыл 10 қыркүйек».

– Әлі есімде, – деді Елена. – Қазалы вокзалы ығы-жығы. Ағайын-туыс Сүлейменді асыға күтіп тұрмыз. Бір кезде омырауы орденге толған, подполковник Сүлеймен вагоннан секіре түсті. Немере әжесін құшақтап, өксігін баса алмай тұрды. Сәлден соң мен де ыстық құшағына бөлендім. Ұмытылмас сол бір сәт есімнен кетпейді.   

– Бір әңгімені ұмытып бара жатыр екенмін, енді соған оралайын, журналист мырза, – деді Сүлекең. – Бұл өзінше жыр. Тақырыптың құндылығын кө­терем десең, осы бір эпизодты қос. Газеттің ауқымы көтерсе қоссаң, оқырман сүйсіне оқыр деп отырмын. Қалай қарайсың?

– Айтыңыз, Сүлеке?

– Ақтөбедегі жаттығу ке­зінде бір түнде майдан даласына аттанғанымды айттым ғой. Еленамен қоштаса алмағаным жүрегімді өртеді. Амал қанша, әскери тәртіп. Атақты Баукең: «Тәртіпке бағынған құл болмайды» деген ғой.

Содан педучилищені бітірген бойда Елена Қабиқызы қолына дипломын алып, менің туған жерім Қазалыға тартқан. Аудандық атқару комитетінің төрағасы Т.Дәуітбаевтың қабылдауына келген.

– Мен әскердегі Сүлеймен Сейітовтің болашақ жары едім, уәдеміз бар еді. Майданнан үзбей хат алып тұрмын. Аман-сау оралар деп отырмын. Сол кісінің босағасына барып, әскерден оралғанша күтпекшімін...

Көпті көрген Төлеген Дәуіт­баев орнынан тұрып, Еленаны құшағына қысып, көз жасын төккені бар. Аудандық әлеу­меттік қамсыздандыру бөліміне меңгеруші етіп тағайындап, майдангер отбасында еңбек етіп, қамқор құшағына алғаны аңызға айналғаны бар. Дереу көлігімен Сүлейменнің отбасындағы қара­шаңырақта отырған нағашы әжесінің үйіне апарып, босағадан Еленаны оң аяғымен кіргізіп, бата берсе керек. Көрші-қолаң шашу шашып, думандатқаны ел есінен шықпайтын оқиға болыпты. Елена майдангердің соңынан ерген інісі мен қарындасын ер жеткізіп, әжесін күткенін аңызға бергісіз жыр етіп отыратын көнекөздер.

Сол Елена Қабиқызы полк комиссары Сүлеймен Сейітовті жеті жылдай Қазалыдағы отбасында күтіп, басына ақ орамал тартып, 1946 жылы үйлену тойларын дүбірлетіп өткізіпті.

Міне, сүйіспеншілік! Міне, Ақтөбедегі полкте алғаш таныс­қан комиссар Сүлеймен Сейі­товтің жары Елена Қабиқызы туралы жырдың біз білетін бір үзік үзіндісі, оқырман!

Қайырбек 

МЫРЗАХМЕТҰЛЫ.      

 Қызылорда қаласы.